انعطاف پذیری روانشناختی چیست

تاکنون به این موضع اندیشیده اید که چرا برخی افراد در برخورد با مشکلات بزرگ زندگی دچار آسیب بیشتری نسبت به افراد دیگر می شوند؟ آیا توجه نموده اید که این افراد پس از تجربه ی آسیب به علت عدم سازگاری با مشکل و شرایط سخت به مصرف مواد روی می آورند؟مقاله زیر قصد آن را دارد تا علت رسیدن این افراد به نقطه ی مصرف مواد را شرح و توضیح دهد.

انعطاف پذیری روانشناختی چیست و نقش آن در اعتیاد به چه صورت است؟

انعطاف پذیری روانشناختی عبارت است از توانمندی بیشتر برای ارتباط با لحظه ی اکنون و نیز تغییر در رفتار یا پافشاری بر آن وقتی در جهت ارزش های زندگی خود حرکت می کنیم. و شامل قدرت متمایز سازی خود از افکار و تجارب درون روانی است و در واقع به توانایی افراد برای تمرکز بر موقعیت کنونی و استفاده از فرصت های آن موقعیت برای گام برداشتن در راستای اهداف و ارزش های درونی با وجود رویدادهای روانشناختی چالش برانگیز یا ناخواسته اشاره دارد.هدف از انعطاف پذیری روانشناختی این است که به فرد این فرصت را می دهد تابا شرایط و موقعیت جاری خود مواجه شود و آن را ارزیابی کند، و از طریق این چنین فعالیت هایی، فرد مطمئن می شود که به طور اثر بخشی در آن شرایط و موقعیت عمل می کند. به طور کلی انعطاف پذیری یک فرآیند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدید کننده است. بنابراین به معنای در معرض خطر قرار گرفتن و پیامدهایی بهتراز حد مورد انتظار نشان دادن، حفظ سازگاری مثبت علی رغم وجود تجارب استرس آور و بهبودی خوب پس از آسیب می باشد.

در واقع به عنوان توانایی به دست آوردن نیرو بعد از مواجهه شدن با شرایط ناگوار و غلبه بر شرایط دشوار و به معنی بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر است که باعث سازگاری موفقیت آمیز در زندگی می شود. بنابراین انعطاف پذیری روانشناختی فرآیندی مقابله ای انطباقی است که در برگیرنده ی پذیرش هیجانات ناخوشایند، از هم گسیختگی افکار و توانایی برای حرکت در جهت دستور العمل های ارزش محور است. انعطاف ناپذیری روانشناختی به عنوان تجربه کردن سطوح بالایی از اجتناب تجربی، هم جوشی شناختی و رفتار کردن به شیوه ی غیر مبتنی بر ارزش توصیف شده است. اجتناب تجربی اشاره دارد به الگوی رفتاری عدم تمایل به تجربه ی رویداد های شخصی ناخوشایند و عمل به شیوه ای که کنترل یا اجتناب از این تجربه ها را به دنبال دارد. انعطاف ناپذیری روانشناختی را می توان به صورت پاسخ به حالات درونی( افکار، هیجانات و احساسات) یا حالات بیرونی به شیوه ی واکنشی، عادتی یا تکانشی تعریف کرد که اغلب بر راهبردهای مقابله ای اجتنابی وابسته است. در مقابل انعطاف پذیری روانشناختی یک سبک هویتی و رفتاری است که به صورت توانایی برای فرد تعریف شده است که که فرد را قادر میسازد که یا طبقه بندی رفتارش را حفظ کند یا آن را تغییر دهد.

نظریه های جدید به انعطاف پذیری به عنوان ساختاری چند بعدی نگاه می کنند که شامل متغیر های بنیادی مانند مزاج، شخصیت و مهارت های خاصی چون مهارت حل مسئله می باشد. این مهارت ها به فرد اجازه می دهند تا با وقایع آسیب رسان و دشوار زندگی سازگاری ایجاد کند. علاوه بر این انعطاف پذیری یک ویژگی نیست بلکه یک فرآیند پویاست. آنچه لازم به ذکر است این است که انعطاف پذیری روانشناختی یک فرآیند تحولی است. زیرا موفقیت در غلبه کردن بر موقعیت های ناگوار، خود کارآمدی و اعتماد به توانایی های خودرا برای تاثیر گذاشتن در محیط افزایش می دهد. نظریه های اولیه در مورد انعطاف پذیری بیشتر بر فهم ویژگی های افراد انعطاف پذیر متمرکز بود که به واسطه ی آن افراد می توانستند در مواجهه با شرایط ناگوار به سازگاری یا پیامد های مثبت دست یابند. اما بعد ها تحقیقات در این زمینه با توجه به شناسایی عوامل بیرونی مانند شرایط نامساعد اجتماعی- اقتصادی، بیماری های روانی والدین، بدرفتاری، فقر، خشونت در جامعه، بیماری های مزمن، حوادث مصیبت بار زندگی که میتواند منجر به کاهش انعطاف پذیری شود، گسترش پیدا کرد.

انعطاف پذیری و تاب آوری :

اختلاف بین مفهوم سازی انعطاف پذیری به عنوان یک ویژگی شخصی یا یک فرآیند پویا تا حدی به استفاده از واژه ی خود انعطاف پذیری یا تاب آوری خود برمی گردد. خود انعطاف پذیری ساختاری است که اشاره به یک ویژگی فردی در افراد دارد که شامل مجموعه ای از صفات است که نشاندهنده ی کاردانی عمومی، نیرومندی شخصیت و انعطاف پذیری عملکرد در پاسخ به شرایط متنوع محیطی است. در مقابل اصطلاح انعطاف پذیری اشاره به یک فرآیند( تجربه ی در معرض شرایط ناگوار قرار گرفتن) دارد و ازاین رو دارای چند بعد است.

تعیین کننده های انعطاف پذیری:

از جمله عواملی که نقش تعیین کننده ای در تحول انعطاف پذیری داشته اند به صورت طبقه بندی شده به شرح زیر است.:

• عومل جبرانی یا کمکی: عوامل جبرانی مانند کارکرد سالم خانواده و آرمان ها یا آرزوهای بلند مدت آموزشی که صرف نظر از سطح خطر، دارای پیامد های سود مندی هستند.
• عوامل خطر زا: عوامل خطر مانند فقر، سوء استفاده از مواد و زندانی بودن که معمولا در هر سطح خطری اعم از بالا یا پایین، تاثیرات زیان بخشی دارند.
• عوامل محافظت کننده: مانند عزت نفس، راهبردهای مثبت کنار آمدن، امکان کنترل درونی،مهارت های اجتماعی در شرایط سطوح بالای خطر که به عنوان یک مانع عمل می کنند اما در شرایط سطوح پایین خطر بدون تاثیر یا دارای تاثیر اندکی هستند.
• عوامل آسیب پذیر: این عوامل نیز در شرایط سطح پایین خطر دارای تاثیر کم یا فاقد تاثیر هستند و بالعکس در شرایط سطوح بالای خطر تاثیر مهمی دارند.

لازم به ذکر است که به عقیده ی اکثر محققان  نقش دو عامل خطر و محافظت کننده در انعطاف پذیری از سایر عوامل مهم تر است.

ویژگی های افراد انعطاف پذیر:

داشتن روحیه ی انعطاف پذیر عموما به تصمیم گیری های صحیح می انجامد و نشان دهنده ی آرامش روانی و ذهنی فرد است. برخی از ویژگی های افراد انعطاف پذیر به نقل زیر است:

• سازگاری بیشتر در شرایط متفاوت
• درس گرفتن از تجربه های گذشته
• تصمیم گیری مناسب تر در هنگام بروز بحران ها و مشکلات
• تمایل به داشتن تجربه های مختلف
• پرهیز از تفکرات خشک و غیر منطقی
• مشارکت در بحث های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
• کنترل رفتار از طریق واکنش مناسب نسبت به احساسات و هیجانات
• صبور بودن
• امیدوار بودن
• داشتن تفکر باز نسبت به عقاید، باورها و سنت های متفاوت
• تغییر پذیر بودن و یا آمادگی تغییر را داشتن
• خوش بین بودن

نکته ای که باید در نظر داشت این است که میزان انعطاف پذیری افراد انعطاف پذیر با توجه به تیپ شخصیتی و عقلانیتشان در موضوعات مختلف، متفاوت است.

نقش انعطاف پذیری روانشناختی در پیامد های روانشناختی:

انعطاف پذیری روانشناختی قسمتی از ادراک رفتار در آسیب شناسی روانی است و تاکید بر الگوهای هیجان و نظم جویی رفتاری دارد. انعطاف پذیری روانشناختی ارتباط چشمگیری با دامنه ی وسیعی از پیامد های روانشناختی ناخوشایند شامل: شدت علائم افسردگی، شدت حساسیت اضطراب، اختلالات نابهنجاری جنسی، پریشانی هیجانی در بافت میان فردی پر استرس و بیماری های روانشناختی عمومی دارد.در واقع میزان پایین آن هسته ی اصلی رنج و آسیب های روانی انسان است. انعطاف پذیری روانشناختی پایین از اجتناب تجربی، آشفتگی شناختی( شامل تجربیات، قوانین انعطاف ناپذیر، استدلال ها و عقاید محدود به خود) و فقدان عمل متعهد به ارزش تشکیل شده است.  ترکیب این سه عنصر نقش اساسی را در ایجاد و حفظ دامنه ی وسیعی از مشکلات روانشناختی شامل افسردگی، اضطراب، سوء مصرف مواد، اختلال وسواس فکری-عملی، اختلال درد و خودکشی ایفا می کند.

مولفه های انعطاف پذیری روانشناختی:

شش مولفه ی اساسی جنبه هایی از انعطاف پذیری روانشناختی را نشان می دهند که به شرح زیر هستند:

اغلب” پذیرش” به عنوان جایگزینی برای اجتناب تجربی ارائه می شود. پذیرش نباید با تحکم و تسلیم اشتباه گرفته شود. هردوی اینها جبری و منفعل هستند، اما پذیرش عبارت است از آگاهی از تجارب درونی و پذیرفتن آن ها، بدون تلاش غیر ضروری برای تغییر فراوانی یا شکل آن ها.

” گسلش شناختی” فرآیند تضعیف تدریجی کارکردهای تنظیم رفتاری و تاثیرات لفظی رویدادهای درونی است. در زمینه هایی که اجتناب تجربی رخ می دهد، فرآیند های گسلش شناختی و پذیرش به فرد در شکستن الگوهای اجتناب و قوانین تنظیم کننده ی آن ها کمک می کند.

“خود به عنوان زمینه یا محتوا”به این مفهوم است که یک حس متعالی از خود منجربه حسی از اینجا/اکنون در مقابل آنجا/سپس می شود. در واقع وقتی حس متعالی از خود وجود داشته باشد مهم نیست که فرد کجا و در چه زمانی است؛ این نگاه به خود به صورت اینجا و اکنون همواره وجود دارد.

” در زمان حال بودن”شامل مشاهده و توصیف بدون قضاوت تجارب در زمان حال است و این به افراد کمک می کند تغییرات در دنیا را به طور مستقیم آنگونه که هست تجربه کنند نه آنگونه که به وسیله ی عمل زبانی ساخته می شود.

” ارزش ها” حوزه هایی از زندگی فرد یا چیزهایی هستند که فرد متوجه آن هاست. ارزش ها متفاوت از اهداف هستند؛ ارزش ها هرگز اکتساب نمی شوند. در واقع ارزشها جهت هایی برای زندگی فرد هستند ارزش ها عبارت های کلامی هستند که رفتارهای معینی را مطلوب و رفتارهای دیگری را نامطلوب می سازند و این به نوبه ی خود رفتارهای معینی را افزایش می دهد که با رفتارهای نامطلوب مثل اجتناب رقابت می کند. ارزش ها با فرآیندهایی که بالاتر به آنها اشاره شد بسیار ارتباط دارند. برای مثال ارزش ها بخش مهمی از کار پذیرش هستند، به این صورت که انگیزه ای برای پذیرش ایجاد می کنند. پذیرش می تواند تجربه ای دشوار و گاهی اوقات دردناک باشد و تصریح ارزش ها این رنج و کار سخت را تسهیل می کند.

“عمل متعهد”در واقع این است که افراد به تغییرات در رفتارشان متعهد باشند. به این معنی که فرد به تعریف اهداف در حوزه ای خاص که برایش ارزشمند است بپردازد سپس طبق این اهداف در عین شناسایی و پذیرش موانع روانشناختی عمل کند.

انعطاف پذیری روانشناختی و مصرف مواد:

از آنجایی که انعطاف پذیری روانشناختی فرد را قادر می سازد که در برابر فشار ها، چالش ها و سایر مسائل عاطفی و اجتماعی برخورد مناسب و کارآمد داشته باشد و افراد دارای انعطاف پذیری رواشناختی بالا می توانند به سرعت و به طور موثر با موقعیت های مختلف، خود را تطبیق دهند؛ این توانایی تطبیق و سازگاری در افرادی که سابقه ی مصرف مواد را دارند کمتر دیده می شود. افراد مصرف کننده ی مواد در برخورد با شرایط سخت و رویدادهای آسیب رسان توانایی سازگاری کمتری را نشان می دهند و زودتر از پا در می آیند. این عدم خوش بینی و ناامیدی و عدم تلاش در برابر مشکلات آن ها را به سمت استفاده از مواد مخدر سوق می دهد. بنابراین می توان گفت که مصرف کنندگان مواد اجتناب تجربی را بیشتر از انعطاف پذیری روانشناختی تجربه می کنند. زیرا اجتناب تجربی به تلاش های فرد برای اجتناب از تجارب آشفته ساز درونی گفته می شود. این اجتناب بیشتر زمانی رخ می دهد که افراد تمایلی ندارند چنین تجارب درونی را تجربه کنند در نتیجه تلاش می کنند هرطور شده ازاین تجارب فرار کرده یا آنها را به گونه ای کنترل کنند. که یکی از راه های کنترل و یا فرار از آن سوء مصرف مواد می باشد.

پژوهشات صورت گرفته در سالهای اخیر نیز نشان می دهد که انعطاف پذیری روانشناختی بر گرایش به مصرف مواد تاثیر مستقیم و غیر مستقیم می گذارد. همچنین نتایج تحقیقات نشان می دهد که افراد مصرف کننده ی مواد میزان انعطاف پذیری کمتری را نسبت به افراد عادی نشان می دهند.علاوه بر این داشتن میزان انعطاف پذیری کم خود علت و زمینه ای برای گرایش به مصرف مواد است. ازاین رو با توجه به مطالب گفته شده، اهمیت انعطاف پذیری روانشناختی در سلامت روان افراد امری انکار ناپذیر است. ازاین رو رسیدگی به این امر و بهبود و ترمیم و افزایش آن از جمله کارهای مهمی است که باید در گروه مصرف کنندگان مواد در نظر گرفته بشود. تا با افزایش انعطاف پذیری رواشناختی به ترک کامل مواد و ریشه کن کردن عوامل درونی آن، دست یابند. به همین منظور مرکز حرفه ای کمپ پیروان همت آماده ی ارائه ی هرگونه خدمات روان درمانی به مصرف کنندگان مواد می باشد تا با فراهم کردن بستری مناسب و امن به بهبود خلاء های روانی آنان بپردازد.

نویسنده: زهرا سادات حسینی

منابع:

حسینی، زهرا سادات و چراغ ملایی، لیلا؛۱۳۹۶. رابطه ی انعطاف پذیری روانشناختی و عواطف مثبت و منفی در دانش آموزان دختر و پسر کنکوری.

فضل اللهی، نیره؛ ۱۳۹۸. بررسی رابطه ی بین انعطاف پذیری روانشناختی و اجتناب تجربی با اعتیاد به اینترنت؛ با توجه به نقش میانجی گری افسردگی در دانش آموزان پسر دبیرستانی.

Rosen ,K. D., Curtis, M. E., & Potter, J. S.2020. Pain, psychological flexibility and continued substance use in a predominantly Hispanic adult sample receiving methadone treatment for opioid use disorder.