تکانشگری چیست و در مصرف مواد مخدر چگونه بروز پیدا می کند؟

آیا تا به حال توجه کرده اید که چه رفتارهایی را به صورت ناگهانی و بدون فکر انجام می دهید ؟ آیا به این موضوع اندیشیده اید که مصرف مواد می تواند یکی از همین رفتارهای ناگهانی و غیرقابل کنترل  ( تکانشگری ) باشد ؟ مقاله حاضر سعی در آن دارد که ضمن معرفی این گونه رفتارها اثرات آن بر زندگی و نیز تاثیر ویژه ی آن بر مصرف مواد را بررسی نماید .

تکانشگری چیست ؟

یکی از خصیصه های شخصیتی که هم در جامعه ی بهنجار و هم در سطح بالینی می تواند مورد توجه قرار بگیرد تکانشگری است . در واقع رفتار های تکانشی جزء مهمی از رفتارهای روزانه ی ما را تشکیل می دهند . تکانشگری به گرایش به واکنش های تند ، سریع و بدون برنامه ریزی به محرک های درونی یا بیرونی ، و بدون در نظر داشتن عواقب منفی آن برای خود یا دیگران اشاره دارد . در واقع طیف وسیعی از اعمالی را شامل می شود که روی آن تفکر کمی صورت گرفته، به صورت نابالغ بروز می یابند، از ریسک و خطر بالایی برخوردارند، اغلب برای موقعیت مناسب نیستند و منجر به عواقب ناخواسته ای می شوند.
به عبارتی منظور از تکانشگری، “عمل بدون تفکر” و ” عمل بدون ارزیابی پیامدها” است . همچنین گاه تکانشگری را معادل کاهش ارزش تعویقی تعریف می کنند . یعنی تمایل به انتخاب پاداش و منفعت های کم ولی سریع ، در برابر پاداش های بزرگ تر ولی دیررس . بنابراین فردی که در برابر تاخیر در ارضا شدن حاضر به پذیرفتن مقدار کمتری از پاداش می شود ، تکانشگرتر است . علاوه براین تکانشگری دارای یک ساختار چندبعدی است که ابعادی مانند جهت دهی به زمان حال ، کاهش تدریجی پاداش تاخیری ، مهار گسیختگی رفتاری ، خطر پذیری ، هیجان طلبی ، حساسیت به پاداش ، مستعد بی حوصلگی بودن ، لذت جویی، ضعف برنامه ریزی و غیره است. در واقع نبود کنترل بازدارنده هسته ی مرکزی بحث تکانشگری است، اما عواملی مانند زمان تصمیم گیری، نبود اصرار و پافشاری و نیاز به هیجان خواهی از جنبه های مهم موثر در تکانشگری هستند.
فرایند تصمیم گیری یا برگزیدن یک گزینه از میان چندین گزینه ، جهت مدیریت شرایط ایجاد شده ، یکی از عالی ترین پردازش های شناختی به حساب می آید . تکانشگری ، گونه ای ویژه از این فرآیند می باشد که به عنوان تصمیم گیری مخاطره آمیز شناخته می شود . این تصمیم گیری در شرایطی پردازش می شود که شخص با گزینه هایی روبه رو می گردد که انتخاب آنها باری از سودو زیان را در حال یا آینده به دنبال دارد . تصمیم گیری مخاطره آمیز اهمیت بالایی در زندگی فردی و اجتماعی افراد داشته و اختلال در آن هسته ی اصلی پدیده ی تکانشگری است و رفتارهای تکانشی را به دنبال دارد.
رفتار تکانشی به وسیله ی تعاریف دارای وجه اشتراک و گاهی هم متناقض تشریح شده اند.و به طور کلی رفتار بدون دور اندیشی و قضاوت هشیار نامیده می شوند. ازاین رو تکانشگری می تواند نقطه عطف بسیاری از اختلالات و آسیب های اجتماعی مثل خشونت، قماربازی های بیمارگونه، سوء مصرف مواد، رفتارهای پرخطر جنسی و اختلالات شخصیت ضد اجتماعی باشد.

ویژگی رفتارهای تکانشی:

تکانشگری و رفتارهای تکانشی دارای سه ویژگی اساسی است که آن را از اصطلاحات مشابهی مانند بیش واکنشی جدا می کند . این رفتارها شتاب زده ، برنامه ریزی نشده ، بدون فکر و مستعد اشتباه هستند ؛ در حالیکه در بیش واکنشی به جای تاکید بر سرعت بروز عکس العمل ، تاکید بر شدت و زمانی است که عکس العمل رخ می دهد .
همچنین نوع رفتارهای تکانشی بر خلاف رفتار های اجباری است که فرد بر وجود رفتار آگاهی دارد، و هدف از رفتار ، نه کسب لذت بلکه عموما دوری از یک اضطراب می باشد . همینطور متفاوت از رفتارهایی است که ناشی از نارسایی در داوری و تصمیم گیری است که در آن فرد در مرحله ی قضاوت اختلال دارد .
آیزنک ، نظریه پرداز ویژگی های شخصیتی ، شخصیت را بر پایه ی سه ویژگی اساسی تبیین نمود : برون گرایی ، روان پریش گرایی و روان رنجور خویی. او تکانشگری را بخشی از ویژگی کلی روان رنجوری طبقه بندی کرد . وی بخشی از ویژگی تکانشگری را ترکیبی از چهار ویژگی زیر می دانست : تکانشگری منحصرانه یا متعصبانه ، ناتوانی در تصمیم گیری ، سرزندگی و خطر پذیری . به طور کلی آیزنک تکانشگری را خطرپذیری ناآگاهانه می داند .
با این وجو این رفتارها اگرچه تا اندازه ای با آسیب یا زیان های احتمالی همراه هستند، اما امکان دست یابی به گونه های پاداش را نیز فراهم می آورند.این رفتارها دارای سه بعد یا ویژگی زیر می باشند:
الف)از اطلاعات موجود استفاده نکنید تا در مورد پیامدهای رفتار فکر کنید، ب)برای اینکه بعدا یک پاداش بزرگ به دست بیاوریم در آن لحظه از یک پاداش کوچک خودداری نکنیم ، ج) نمیتواند واکنش های حرکتی قدرتمند را سرکوب کند. هنگامی که این سه بعد بایکدیگر به کار می روند، می توان گفت که تکانشگری، توانایی ارزیابی یک وضعیت خاص و پاسخگویی انعطاف پذیر به آن را مختل می کند .

انواع تکانشگری:

• تکانشگری غیر کارکردی : گرایش به انجام عملی با کمترین آینده نگری که بروز مشکلات را در پی دارد .
• تکانشگری کارکردی: گرایش به انجام عملی با کمترین آینده نگری، زمانیکه همه ی شرایط بهنجار است.
• تکانشگری توجهی: بررسی ها نشان داده است که این گروه از افراد تکانشگر نسبت به بقیه، زمان آمادگی کمتری برای تمرکز کردن روی تکالیف صرف می کنند . اما در بخش هایی که نیاز به
• تعویق سریع تمرکز از مطلبی به مطلب دیگر می باشد، بهتر از بقیه عمل می کنند.
• تکانشگری بازتابی: این تکانشگری به صورت نبود هماهنگی میان یک محرک محیطی و پاسخ فرد تعریف می شود. به نظر می رسد این نوع، نوع توجهی راهم در برمیگیرد. مثلا زمانیکه فرد دربرابر جر و بحث در رانندگی مرتکب قتل می شود.
• تکانشگری مهار گسیخته: اختلال در مهار برخی پاسخ ها به از دست دادن پاداش می انجامد. یعنی رفتارهای تکانشگری بدون کنترل و در تعداد دفعات متعدد روی می دهد.

علل رفتار تکانشگرانه:

با توجه به آسیب پذیری جامعه نسبت به تکانشگری و عواقب بروز آن، ضروری می باشد که علل این گونه رفتارهای مخاطره آمیز به درستی روشن و مشخص گردد. چه بسا که با روشن شدن ریشه های رفتار تکانه ای و برطرف کردن دلایل احتمال وقوع این رفتارها، تاحدود زیادی بتوان به پیش گیری از بروز آنها پرداخت.
در این میان خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی باید مورد توجه خاص قرار بگیرد. رفتار های والدین در این واحد از عوامل بسیار مهم تعیین کننده بر وضعیت فرزندان آنها می باشد. متاسفانه در بسیاری از موارد والدین دارای رفتارهای پرخاشگرانه و نابجا با یکدیگر و حتی با فرزندان هستند که می تواند عواقب ناخواسته زیادی مثل اختلال توجه و اضطراب را در فرزندان ایجاد کند. این گونه وقایع در دوران کودکی و محیط خانوادگی علاوه بر اثرات سوء مشخص بر کودکان می تواند در بروز تکانشگری های بعدی موثر باشد. همچنین تحقیقات نشان داده اند که کنترل پرخاشگری موجب کنترل تکانشگری می شود و این دو به یکدیگر مرتبط هستند.
عامل دیگری که می تواند در میزان تکانشگری نقش داشته باشد، کارایی حل مسئله می باشد. حل مسئله یعنی فرد راهبردهای موثر و سازش یافته مقابله ای برای مشکلات روزمره را تعیین، کشف یا ابداع کند. در واقع افراد تکانشگر در انجام موفقیت آمیز بسیاری از تکالیف شناختی با مشکل موجه هستند. این مشکل احتمالا هنگامی خودش را بیشتر بارز می سازد که یافتن پاسخ تکالیف آموزشی ارائه شده مستلزم تلاش دیرپا و تفکر عمیق باشد. در چنین موقعیت هایی آنها احتمالا شیوه ی کم دقتی را اتخاذ نموده و از راهبردهای ضعیف تری در حل مسئله استفاده می کنند.
عامل دیگر مداخلات زودهنگام می باشد. افزایش بیش فعالی- تکانشگری تاحدود زیادی به تجارب کودکی ارتباط دارد. کودک تجارب خودرا از طرق متفاوتی به ویژه بازی ها در دوران رشد به دست می آورد. بنابراین اگر بتوان به غنی سازی محیط و بسترسازی برای بازی های گروهی و حرکتی اقدام نمود، احتمالا به رشد و بهبود بیش فعالی- تکانشگری کودکان کمک خواهد شد. لذا بهتر است که متولیان امور آموزشی به طراحی بازی های بپردازند که کودکان در آن حداکثر استفاده را در جهت بهبود و تقویت توجه و کاهش رفتارهای تکانشگرایانه به کار ببرند.
علاوه بر این دوعامل زیستی نیز بر پدیده ی تکانشگری تاثیر می گذارند ازجمله، الف) سروتونین به عنوان میانجی عصبی درگیر در تکانشگری و ب) لوب فرونتال مغز به عنوان مرکز عصبی درگیر در تکانشگری.
همچنین از منظر رویکرد اجتماعی نیز تکانشگری به عنوان یک رفتار آموخته شده از محیط به شمار می رود. کودک بر اساس تجربیات خود می آموزد برای به دست آوردن پاداش، واکنش شتاب زده نشان دهد. ازاین رو افراد تکانشگر فرصت ارزیابی پیامد های رفتار خود را نخواهند داشت. براین اساس تکانشگری می تواند در پاره ای از اجتماعات، یک رفتار شایسته و سودمند به حساب بیاید.

رفتار های تکانشی و مصرف مواد مخدر:

براساس مطالعات انجام شده تکانشگری یکی دیگر از مهمترین عوامل مستعد کننده و تداوم دهنده ی اعتیاد است که ارتباز آن با سوء مصرف مواد به صورت گسترده مورد بررسی قرار گرفته است . در واقع تکانشگری یکی از ویژگی های هسته ای اختلال سوء مصرف مواد است . این رفتارها می توانند همانند یک راه انداز ظاهر شوند و منجربه شکل گیری ولع مصرف در بیماران و ناتوانیشان برای مقاومت در مقابل آن شوند و در آخر زمینه ی برگشت به مصرف مجدد مواد را فراهم سازند . ارتباط بین صفت تکانشی و گرایش به اعتیاد به صورت چند وجهی قابل بررسی می باشد . به گونه ای که گاه صفات تکانشگری موجب ابتلا به اعتیاد می شود ، گاه سوء مصرف مواد موجب پدیدآیی صفات تکانشی در افراد خواهد شد و سرانجام ارتباط بین گرایش به مصرف مواد و تکانشگری ممکن است از طریق عامل مشترک سوم ، مثل ویژگی های شخصیت شرح داده شود .
اهمیت تکانشگری در زندگی روزمره شناخته شده است ، زیرا نقش مهمی در روند تصمیم گیری و در بسیاری از شرایط روانپزشکی دارد . برخی محققان تکانشگری را به عنوان ناتوانی در تاخیر و به عنوان عمل متضاد کنترل خود تعریف می کنند . انجمن روانشناسی آمریکا ، تکانشگری را به عنوان عدم کنترل تکانه ها و وسوسه به انجام اعمالی که برای فرد و دیگران مضر است تعریف می کند . با توجه به این تعریف رفتار تکانشی یک معیار تشخیصی برای چندین اختلال شخصیتی همچون اختلال شخصیت مرزی ، اختلال شخصیت ضداجتماعی ، اختلال های مصرف مواد و مصرف الکل یا نقش توجه و بی فعالی می باشد . همچنین این رفتار ها می تواند عواقب ویرانگری داشته باشد آنها اغلب با آسیب به خود ، اجتناب ، عقب نشینی و انزوا ، پرخاشگری ، اضطراب و افسردگی ، خشم، اعتیاد ، خودکشی و غیره همراه هستند .
به طور کلی پژوهشات نشان می دهند که تکانشگری و بازداری زدایی با سوء مصرف مواد مخدر و مصرف الکل ارتباط دارد . و مصرف کنندگان مواد میزان بالاتری از تکانشگری ، بازداری زدایی و هیجان خواهی را دارا هستند و واجد ویژگی های شخصیتی پرخطر نظیر روان رنجورخویی ، پریشانی ذهنی و غیره هستند . علاوه بر این شواهد علمی نیز وجود دارد که نشان می دهد تکانشگری ممکن است نقش علی مهمی در گرایش به سوء مصرف مواد بازی کند . مطالعات نشان داده اند که ویژگی های تکانشی اغلب قبل از شروع سوء مصرف مواد . الکل در جوانان و بزرگسالان مشاهده شده است .
تکانشگری عبارت است از بی برنامگی و از دست دادن تسلط بر شناخت و رفتار که سلامت و موفقیت فرد را به تاخیر می اندازد . از این رو به طور کلی عملکرد و تمایل به عملکرد تکانشی می تواند موجب ناتوانی در به تعویق انداختن خواسته ها گردد و از این جهت در زمینه ی وسوسه ی مصرف مواد مخدر نقش بسزایی دارد و میتواند دوره های عود را به همراه داشته باشد .

با توجه به مطالب فوق و تاثیراتی که این رفتارهای تکانشی بر زندگی و سلامت روانی افراد می گذارند ، تهیه و تنظیم برنامه های بلند مدت از جمله روان درمانی می تواند نقش پررنگی را در کنترل اینگونه رفتار ها و پیشگیری از آنها ایفا کند . همچنین با توجه به نتایج پژوهشات اخیر و تاثیر تکانشگری بر وسوسه و عود مصرف مواد توجه به آن و تلاش در جهت کاهش آن ، بسیار بجا و مفید است . ازاین رو تعداد مراکزی که علاوه بر اهمیت دادن به مسائل جسمی مصرف کنندگان، مشکلات روانی و روحی آنان را نیز مهم شمرده و در جهت رفع آن اقدام می نمایند اندک است . با این وجود مرکز کمپ پیروان همت با تنظیم جلسات درمانی متعدد و ارائه ی خدمات درمانی آمادگی آن را دارد تا به مصرف کنندگانی که از مشکلات روانی نیز رنج می برند کمک نماید .
نویسنده: زهرا سادات حسینی

منابع:
شالچی، بهزاد. احمدی، عزت الله و آذر مهر، رابعه؛۱۳۹۸. رابطه ی آزار دیدگی در دوران کودکی و مشکلات هیجانی با نقش واسطه ای رفتار تکانشی.
عبدی، رضا. چلبیانلو، غلامرضا و پور رجبعلی معافی ، محمدعلی؛ ۱۳۹۶. نقش ابعاد ناهنجار شخصیت در پیش بینی گرایش به مصرف مواد در دانشجویان، آزمون نقش میانجی تکانشگری.
موسی زاده، توکل و پورشهباز، نسرین؛۱۳۹۸. تعیین نقش تکانشگری ، تحمل آشفتگی و مهارت های مقابله ای در پیش بینی وسوسه مصرف مواد در افراد تحت درمان با نگهدارنده ی متادون .
Kustepe, A., Kalenderoglu, A., Celik, M., Kayabozkurt, E., Orum, M. H.,& Uguz, S. 2019. Evaluation of impulsivity and complex attention function of subjects with substance use: Sample from Adiyaman province.