حمایت اجتماعی در مصرف مواد مخدر

نقش حمایت اجتماعی در مصرف مواد مخدر

تاکنون به نقش تاثیر گذار والدین در گرایش به مصرف مواد مخدر بسیار پرداخته ایم. اکنون وقت آن رسیده تا با نگاهی عمیق تر به عمق اثرات خانواده، به نقش تاثیر گذار اجتماع نیز در این حیطه بپردازیم. همانطور که پیشتر گفته شد عوامل مختلفی در گرایش به مصرف مواد تاثیر دارند و هیچ گاه علت را نمی توان به یک عامل محدود کرد. در این مقاله قصد آن را داریم تا نگاهی به نقش جامعه(که شامل خانواده، دوستان و نهاد اجتماعی  است) و حمایت اجتماعی بیندازیم و میزان تاثیر آن بر گرایش به مصرف مواد را مورد بررسی قرار دهیم. حمایت اجتماعی به معنای کمک افراد جامعه به یکدیگر است. این نوع حمایت در میان اعضای خانواده، دوستان و دیگر آشنایان و گاهی میان نهادهای اجتماعی دیده می شود.حمایت اجتماعی یک شبکه ی اجتماعی است که برای شخص منابع روانشناختی قابل توجهی را فراهم می کند تا وی بتواند با شرایط استرس زای زندگی و مشکلات روزانه کنار آید.

حمایت اجتماعی به عنوان کمک ها و حمایت اجتماعی والدین، دوستان و دیگر افراد مهم تعریف شده است که فرد انها را باتوجه به شرایط اجتماعی و فردی خود درک می کند. در واقع حمایت اجتماعی به عنوان یکی از روش های مقابله ای عاطفه نگر میتواند با پیشگیری از وقوع موقعیت های پرتنش و آسیب زا افراد را مورد حفاظت قرار دهد و یا به آنها کمک کند تا وقایع پرتنش را به صورتی ارزیابی نمایند که جنبه ی تهدید کنندگی کمتری داشته باشد. حمایت اجتماعی می تواند احساس تعلق، خودشناسی، هدفمندی و بهزیستی را افزایش دهد و نیز موجب رشد افرادی می شود که با رضایت آن را قبول می کنند.به طور کلی حمایت اجتماعی با نقش واسطه ای، میان عوامل مشکل زای زندگی و بروز مشکلات جسمی-روانی و همچنین تقویت شناخت افراد باعث کاهش مشکل و بهبود کیفیت زندگی می شود.

انواع حمایت اجتماعی:

• همراهی: همراهی به معنای مشغول شدن در فعالیت های مشترک و حمایت عاطفی در طول تجربیات مشترک زندگی است. در نوع دیگر همراهی، ممکن است افراد تصمیم بگیرند که زمانی را برای انجام یک عمل خاص با یکدیگر باشند.
• ابزاری: حمایت ابزرای شامل فراهم کردن کالا یا خدمات مانند پول یا آموزش رانندگی است. تامین احتیاجاتی مانند پول توسط دوستان، برادر، خواهر یا اعضای دیگر خانواده برای فرد نمونه ای از حمایت ابزاری است.
• همنوایی: همنوایی نوعی فشار از سوی جامعه است که می تواند فرد را به سوی رفتار های مثبت و منفی سوق دهد. در واقع انتظارات پایین دوستان و کنترل ضعیف بر فرد توسط دوستان ممکن است موجب شود که او در اوقات فراغت و یا زمان های بی برنامه به سمت رفتارهایی مثل مصرف مواد روی آورد.
• اطلاعاتی: حمایت اطلاعاتی به معنای افزایش آگاهی در مورد جهانی است که می تواند در پیشرفت فردی و غلبه بر موانع به فرد کمک کند. به عنوان مثال دیدن دوستانی که از مصرف مواد با لذت صحبت می کنند ممکن است حس کنجکاوی فرد را برای تجربه ی مصرف مواد مخدر برانگیزد. یعنی دوستان ممکن است یک نوع حمایت اطلاعاتی در این زمینه فراهم کنند. این نوع از حمایت اجتماعی با مفاهیم نظری یادگیری شناختی- اجتماعی و نفوذ اجتماعی اطلاعاتی از نظر مفهومی دارای اشترکاتی است.

شبکه های اجتماعی:

در نظریه ی شبکه ی اجتماعی، فرد تحت تاثیر کسانی قرار میگیرد که با آنها در ارتباط است و موقعیت وی در گروه های اجتماعی بزرگتر یا سازمان ها می تواند تعیین کننده ی رفتارش باشد، حتی اگر رویکرد و عملکرد وی تحت تاثیر موانع اجباری قرار گیرد. یکی از برجسته ترین منظر های شبکه های اجتماعی، توانایی آن برای طبقه بندی افراد براساس موقعیتشان در شبکه است. بعضی به دلیل توانایی ذاتی شان در برقراری روابط اجتماعی در مرکز گروه قرار می گیرند و در میان افراد گروه محبوب می شوند. متداول ترین و احتمالا مفیدترین موقعیت در شبکه ی اجتماعی مرکزیت است که نشان می دهد فرد در مرکز گروه قرار دارد. این افراد معمولا در انتشار اطلاعات و ترویج هنجار های رفتاری با نفوذ بیشتری عمل می کنند و از آنجایی که این افراد با اعضای دیگر گروه در ارتباط قرار دارند کنترل بیشتری نیز برا آنها دارند. رابط موقعیت دیگری است که با بررسی شبکه ی اجتماعی مشخص می شود. رابط با گروه هایی در ارتباط است که اعضای آن ارتباط چندانی باهم ندارند. رابط ها با ارتباطات ضعیف در میان اعضای گروه مخالف هستند، در حالیکه این ارتباطات ضعیف به آنها قدرت می دهد.

اهمیت نقش حمایت اجتماعی:

حمایت اجتماعی از جنبه های مختلف احساسی ، اطلاعاتی، مصاحبتی و نظایر آن که در خلال رخدادهای زندگی روزمره یا بحران هایی که فرد با آنها روبه روست، ظاهر می شود. فقدان و کاستی حمایت اجتماعی موجب آسیب پذیری در مقابل تنیدگی شده و زمینه را برای بروز انواع اختلالات روانی به ویژه افسردگی و اضطراب و اختلال در عملکرد اجتماعی فراهم می آورد. در واقع به نظر می رسد که یکی از نتایج درک حمایت اجتماعی از سوی افراد، تامین سلامت روان آنهاست. به بیانی دیگر شاید بتوان گفت که حتی هسته ی اصلی درمان بیماری ها و اختلالات روانی، حمایت و درک خانواده، جامعه و اطرافیان است. احساس رضایت از حمایت اجتماعی موجب کاهش اضطراب و افسردگی، افزایش اعتماد به نفس و گسترش روابط اجتماعی در افراد می شود. میزان حمایت اجتماعی هم در آسیب پذیری و هم در مقابله ی افراد نسبت به تنش نقش دارد.  آسیب پذیری جسمی و روانشناختی به موازات کاهش حمایت اجتماعی، افزایش می یابد، به این معنا که حمایت اجتماعی به عنوان سپری در برابر آشفتگی های زندگی در دنیای پیچیده ی کنونی عمل می کند.

حمایت اجتماعی نه تنها طی دوره ی فشار روانی بسیار یاری کننده است، بلکه در مواقع آرامش نسبی نیز مفید می باشد.نظریه پردازان در این حیطه معتقد هستند که حمایت اجتماعی تعهدات متقابلی را به وجود می آورد که در آن شخص احساس دوست داشته شدن، مراقبت، عزت نفس و ارزشمند بودن دارد. در واقع می توان گفت که حمایت اجتماعی: اولا، با تبدیل موقعیت ها به اوضاعی که کمتر تهدید کننده به حساب می آید ، جلوی آثار تنیدگی را میگیرد. و ثانیا باعث می شود که تنیدگی، کمتر موجب بروز واکنش ها ی زیان آور بدنی و رفتاری گردد. ازاین رو ارتباطات نزدیک و حمایت اجتماعی که توسط خانواده، دوستان، همکاران و جامعه فراهم می شود، ارتباط مثبتی با بهبود عملکرد در محیط کار، مقابله ی بهتر با مشکلات زندگی، سازگاری عمومی و بهزیستی جسمانی و روانشناختی دارد.

تاثیرات حمایت اجتماعی بر گرایش به مصرف مواد:

خانواده:

فرد با الگوی اولیه ای که از والدین، برادر و خواهر خود میگیرد نوع سبک رفتاری خود را تا حدودی در تمام طول زندگی مشخص می کند، به علاوه کنش های متقابل خانوادگی ممکن است تاثیر بسیار مهمی در آینده ی فرد داشته باشند. به عنوان مثال کنش های خانواده می تواند به عنوان عاملی تسهیل کننده برای مصرف و یا عدم مصرف مواد در فرد باشد. جوانانی که درخانواده های تک والدی زندگی می کنند و یا آنهایی که زمان نسبتا کمی را با والدین یا سر پرست خود می گذرانند بیشتر مستعد استعمال مواد هستند. به طور کلی روش تربیت فرزندان بر ارزیابی درک ارتباط والدین و فرزندان و ناهنجاری های رفتاری آنها متمرکز است. به عنوان مثال یکی از روش های تربیت فرزندان شامل میزان نزدیکی و صمیمیت والدین و فرزندان است. ارتباط نزدیک بین والدین و فرزندان با روش تربیت و رضایت والدین ایجاد می شود و به نظر می رسد با رفتار فرزندان پیش از ورود به جامعه مرتبط است. احتمالا مدت زمانیکه والدین با فرزندانشان زندگی می کنند با این جنبه از تربیت در ارتباط است، زیرا هرچقدر این زمان کوتاه باشد صمیمیت بین والدین و فرزندان نیز کمتر است. کیفیت و کمیت این زمان به عنوان شاخص معنادار پیامد های رفتاری فرزند در نظر گرفته می شود.

والدینی که ارتباط نزدیکی با فرزندان خود ندارند و بسیار سخت گیر هستند و یا اینکه والدینی که ارتباط صمیمانه با فرزند خود نداشته و در عین حال سخت گیر هم نیستند، فرزندانی دارند که بیشتر از دیگران به سمت مواد سوق داده می شوند. بعضی از جوانان به تبعیت از والدین خود که مواد مصرف می کنند در سالهای آینده با الگو گرفتن از آنها به مواد روی می آورند. این فرزندان حتی پیش از تولد نیز در معرض تاثیرات ناشی از اعتیاد والدین قرار دارند.علاوه براین بروز اختلال در یک عضو خانواده، غالبا باعث ایجاد استرس قابل توجهی برای دیگر اعضای خانواده، که اغلب نقش مهمی در کمک به بیمار برای رفع نیاز های اساسی دارند، می شود. هنگامیکه ظرفیت مقابله ی خانواده ها به دلیل سطح بالای استرس و تنش با بیمار کم می شود، خانواده ممکن است حمایت خودرا از فرد بگیرد. و این رها شدگی و حمایت ضعیف تاثیر منفی بر مصرف مواد می گذارد.

همسالان:

محققان پی در پی ثابت کرده اند که یکی از قوی ترین محرک های استعمال مواد دوستان و همسالانی هستند که مواد مصرف می کنند. برای مثال گروه های بزهکار همسال که تمایل به مصرف مواد دارند استفاده  از مواد را به اعضای دیگر گروه پیشنهاد و خود به عنوان الگوی استفاده از مواد ایفای نقش می کنند. حضور در چنین گروه هایی این احتمال را به وجود می آورد که یک فرد استفاده از مواد را تجربه کند. نفوذ اجتماعی یک محرک بسیار مهم در سوء مصرف مواد در بین نوجوانان و جوانان است. نفوذ اجتماعی بین گروه همسالان بدین معنی است که آن دسته از اعضای گروه که نقش الگوی رفتاری را ایفا می کنند سعی دارند که نگرش های مشابهی را در مورد رفتار های مختلف و مصادیق اجتماعیشان به اشتراک بگذارند، به این صورت که فرد رفتار دیگر اعضای گروه را که در همان موقعیت هستند مشاهده کرده و از آن پیروی کند و می آموزد که چگونه رفتار کند و چه انتظاراتی داشته باشد. در واقع گروه به عنوان منبع آگاهی دهنده درباره ی نحوه ی رفتار معرفی می شود. به عنوان مثال وقتی فردی وارد گروهی می شود که اعضای آن انحرافات اخلاقی دارند، تحت تاثیر گروه با وجود عدم تجربه ی قبلی از این اعضا تبعیت می کند. به طور کلی نفوذ اجتماعی مستقیم همسالان در مصرف مواد یک شاخص مهم است که بر روی رفتار فرد تاثیر بسیار قوی دارد.

فرهنگ اجتماعی:

تاثیرات فرهنگی رفتاری شامل تفاوت های گروهی به لحاظ جغرافیایی درون نسلی هستند که بر گروه های وسیعی از افراد اثر می گذارند. برخی مثال های پیشین فرهنگی که ممکن است مصرف مواد را تحت تاثیر قرار دهد شامل عادت ها و تشریفات زندگی است. زمینه ی فرهنگی ممکن است که به این مسئله کمک کند که کدام مواد در یک زمان مفروض، قابل دسترس، قابل ترجیح و ارزشمند است. مصرف منظم شراب با وعده های غذایی در فرانسه مثالی از یک عادت زندگی و ساختار هنجاری است. برخی از کودکان در فرانسه می آموزند که شراب صرفا یک نوشابه ی الکی نیست بلکه یک غذاست. آنها یاد می گیرند که شراب را با وعده های غذایی بنوشند و قادر به خرید راحت آن هستند. با این وجود در ایالات متحده خرید الکل قبل از سن ۲۱ سالگی غیر قانونی است و کودکان مشمول نوشیدن هیچ گونه الکلی پنداشته نمی شوند. با توجه به مطالب فوق، پژوهشات در سالهای اخیر نقش حمایت اجتماعی در گرایش به مصرف مواد را ثابت کرده اند.

به این صورت که حمایت اجتماعی ضمن بالا بردن سلامت روان افراد، به طور قابل اعتمادی عوارض، استفاده از مواد مخدر و عود را کاهش می دهد.در واقع هویت اجتماعی افراد و یا جنبه هایی از احساس فرد که از عضویت در گروه های اجتماعی اش و حمایت اجتماعی دریافت شده ناشی می شود، بر خطر اعتیاد، شدت و بهبودی آن تاثیر می گذارد. از این رو افزایش پذیرش و حمایت در شبکه های گوناگون اجتماعی اعم از خانواده و همسالان و نهاد اجتماعی می تواند نقش تعیین کننده ای در بهبود مصرف کنندگان داشته باشد. مثلا با تغییر در ترکیب شبکه های اجتماعی از همسالان مصرف کننده ی مواد به افراد غیر مصرف کننده میتواند یک انتقال مهم برای بهبودی باشد. مرکز پیروان همت با حمایت و پذیرش افراد مصرف کننده و نیز ارائه ی هرگونه خدمات درمانی ،آماده ی ارائه ی کمک به افراد مصرف کننده جهت تغییر در شبکه های اجتماعی و یا دریافت حمایت اجتماعی بیشتر می باشد.

نویسنده:زهرا سادات حسینی

منابع:

حاتمیان،پیمان. کرمی، جهانگیر و مومنی، خدامراد. ۱۳۹۶. رابطه ی مشکلات تنظیم هیجان و باورهای فرا شناخت با گرایش به مصرف مواد روان گردان با نقش تعدیل کننده ی حمایت اجتماعی در پرستاران بیمارستان های شهر اصفهان.

حسینیان، سیمین. خدابخشی کولایی، آناهیتا. فلسفی نژاد، محمدرضا و خرسندی، زینب. ۱۳۹۵. بررسی رابطه ی حمایت اجتماعی با سلامت روان زنان معتاد.

Haverfield, C, M,. Ilgen, M. Schmidt, E. Shelley, A.& Timko, C. 2019. Social support networks and symptom severity among patients whit co-occurring mental health and substance use disorders.

Rapier, R. McKernan, S.& Stauffer, S, C. 2019. An inverse relationship between perceived social support and substance use frequency in socially stigmatized population.