ویژگی های شخصیتی در مصرف کنندگان

ویژگی های شخصیتی در مصرف کنندگان مواد

تاکنون به این موضوع اندیشیده اید که افرادی که به مصرف مواد روی می آورند در ویژگی های شخصیتی خود با دیگر افراد متفاوت هستند؟ و گاهی این تفاوت و وجود برخی ویژگی های شخصیتی خود علتی برای مصرف مواد آنها به وجود می آورد؟ در این مقاله می خواهیم شما را با ویژگی های شخصیتی موجود در مصرف کنندگان مواد آشنا کنیم و ببینیم که آیا ویژگی های شخصیتی می تواند رابطه علی و معلولی با مصرف مواد در آنها داشته باشد؟ تعاریف بسیاری از شخصیت ارائه شده است که می توان به طور کلی آنها را به چهار دسته تقسیم کرد:

• الف) تعاریفی که روی فردیت و یگانگی افراد تاکید می کنند ، در این تعریف شخصیت شامل خصوصیاتی است که افراد را از یکدیگر متمایز می نماید.
• ب) تعاریفی که بر ساختاری ها و سازه های درونی و فرضی تاکید می ورزند ، در این گونه تعاریف رفتار های آشکار ، بخش کمی از تعریف را تشکیل می دهد ، در این مفهوم شخصیت شامل انتزاع هایی است که از رفتار های آشکار و مشاهدات رفتاری اخذ شده است.
• ج) تعاریفی که روی تاریخچه زندگی و مراحل رشد تاکید دارند ، که در این دیدگاه شخصیت حاصل رویداد های درونی و بیرونی است. رویداد های درونی شامل آمادگی های ژنتیکی و بیولوژیکی است و رویداد های بیرونی ، تجربیات اجتماعی و رویداد های محیطی را در بر میگیرد.
• د) در نهایت در تعاریفی که بر الگو های رفتار تاکید دارند فرض می شود که شخصیت به طور نسبی در طی زمان ثابت مانده است و تداوم پیدا می کند. این ثبات در الگو های رفتاری از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر ثابت باقی می ماند. به طور کلی شخصیت فرد را می توان بر مبنای تاثیری که فرد بر دیگران بر جای می گذارد تعریف کرد. به لحاظ مفهومی ویژگی های شخصیت به راه هایی اشاره دارد که یک فرد جهت رویارویی با مسائل جدید انتخاب می نماید.

صفات ، واحد های اصلی شخصیت هستند. صفات می توانند واقعی یا سازه های خیالی باشند و در واقع شخصیت یک موضوع پیچیده چند وجهی است که دیدگاه های گوناگونی دارد که هر کدام یکدیگر را تکمیل می کنند. در اینجا به باز گویی چند رویکرد در زمینه ویژگی های شخصیت اکتفا می کنیم.

دیدگاه صفات:

نظریه صفات یکی از نظریه های رایج در روانشناسی شخصیت است. در این نظریه بر این نکته تاکید می شود که شخصیت هر فرد را می توان با توجه به صفات او توصیف کرد. از نظرآلپورت ، اولین نظریه پرداز در این رویکرد؛ صفات ، ظرفیت و استعداد بالقوه ای است برای پاسخ یکسان دادن به محرک های مختلف و صفات را به سه دسته ی کلی تقسیم می کنند:صفات اصلی ، مرکزی و فرعی. صفات اصلی ریشه دار و عمیق هستند و بسیاری از فعالیت های آدمی به صورت مستقیم و غیر مستقیم ناشی از این نوع صفات هستند. صفات مرکزی حکم سنگ بنای شخصیت را دارند و وسیله ی معرفی آدمی هستند. صفات فرعی نیز صفاتی هستند که خود فرد ممکن است به وجود آنها آگاهی داشته باشد ، ولی به صراحت معلوم دیگران نیستند و برای اطلاع از آنها شخص مورد نظر باید به دقت مورد رسیدگی قرار بگیرد. آیزنک نظریه پرداز معروف دیگر در این ای رویکرد یه تیپ شخصیتی کلی را عنوان می کند که شامل: برونگرایی/ درونگرایی ، روان رنجوری/ استواری هیجانی ، روان پریشی/ کنترل تکانه. در این طبقه بندی افراد درونگرا افرادی هستند که احساسات خود را به خوبی مهار می کنند و معمولا کوشش می کنند تا از تحریکات، تغییرات و بسیاری از فعالیت های اجتماعی اجتناب کنند. برونگرایان با مشخصه های جاه طلبی ، برانگیختگی خوش بینی و نیاز به محرک و تغییر محیط تعریف می شوند.

دیدگاه پنج عامل بزرگ شخصیت:

در این رویکرد پنج عامل اصلی شخصیت از جمله: پذیرش ، وظیفه شناسی ، برونگرایی ، سازگاری و روان رنجوری مطرح می شود و در واقع بین تفاوت های فردی در خصوصیات شخصیتی پنج بعد عمده را منظور کردند. روان رنجوری درست مقابل پایداری یا ثبات هیجانی و عاطفی است. و به تمایل فرد برای تجربه اضطراب ، تنش ، ترحم جویی ، خصومت ، تکانش وری ، افسردگی و عزت نفس پایین برمیگردد. برون گراها نیز افراد جامعه گرا بوده است. آنها برانگیختگی جنسی و تحریک را دوست دارند و مایلند بشاش باشند. پذیرش نیز به تمایل فرد برای کنجکاوی ، عشق به هنر ، هنرمندی ، انعطاف پذیری و خردورزی اطلاق می شود. آنها مایل به پذیرش عقاید جدید و ارزش های غیر متعارف بوده و بیشتر و عمیق تر از افراد غیر انعطاف پذیر هیجان های مثبت و منفی را تجربه می کنند. سازگاری نیز نگرش های شخص را نسبت به افراد دیگر بررسی می کند. این نگرش ها می توانند از یک سو خصمانه و بدبینانه و از سوی دیگر خوش بینانه و صمیمانه باشند. وظیفه شناسی نیز به تمایل فرد برای منظم بودن ، کارا بودن ، قابلیت اعتماد ، منطقی بودن و آرام بودن اشاره دارد. فردی که وظیفه شناسی بالایی دارد هدفمند با اراده و مصمم است.

مدل پنج بعد نا بهنجار شخصیت:

ابعاد نا بهنجار شخصیت در واقع صفاتی هستند که مشخصه ی اصلی آنها اختلال در عملکرد شخصیتی و صفات نا بهنجار است. این صفات درست مقابل ابعاد بهنجار آن قرار دارند. این پنج بعد شامل: عاطفه منفی در مقابل ثبات هیجانی ، کسلش در مقابل برونگرایی ، مخالفت ورزی در مقابل پذیرش یا توافق ، مهارگسیختگی در مقابل با وجدان بودن و روان پریش خویی در مقابل صراحت است. عاطفه منفی شامل تمایل به تجربه هیجانات منفی از قبیل اضطراب و بی نظمی هیجانی است. این هیجانات منفی می توانند شناخت را به صورت ناایمنی ، تداوم و تداخل با رفتار بین فردی به شکل عصبانیت و تسلیم مختل کنند. گسلش نیز به معنای این است که این افراد فاقد احساس لذت بوده و افسرده هستند و تمایل به پرهیز و اجتناب از دیگران ، کسانی که مورد شک و ظن هستند ، دارند. مخالف ورزی شامل تمایل به نادیده گرفتن نیاز های دیگران و حق به جانب بودن ، رفتار های فریب کارانه و کنترل کننده ، سنگ دل بودن ، بزرگ منشی و توجه طلبی است. مهارگسیختگی نیز شامل تمایل به عدم مسئولیت پذیری ، رفتارهای تکانه ای ، حواسپرتی و ریسک پذیری می باشد. این افراد احتمالا در شاخص های انعطاف پذیری و کمالگرایی نمره پایین دارند. روان پریش خویی دلالت بر تمایل به تجربه موارد غیر معمول و عجیب و غریب در رفتار به صورت نشانه های اجتماعی و رفتار های غیر متعارف دارد.

رویکرد روان پویشی:

این رویکرد هر انحراف و کجی رفتاری را ناشی از تجارب نخستین دوران کودکی و الگو های ارتباطات خانوادگی می داند. تجارب ایام کودکی نظیر تضاد ها و آشفتگی های روانی و عاطفی ، عمدتا ساختار شخصیتی فرد را تعیین می کنند و مشخصا الگوی رفتار او را برای دوره های بعد طرح ریزی می نمایند. میزان بالایی از خصوصیات خاص شخصیتی نظیر ناامنی ، تزلزل روانی ، احساس عدم کفایت ، ناتوانی در ابراز احساسات و عواطف ، پرخاشگری و نظایر آنها از ویژگی های شخصیتی هستند که در اغلب اختلالات شخصیت دیده می شوند.

ویژگی های شخصیتی در مصرف کنندگان مواد:

خصیصه های روانی انسانها یکی از مهمترین عوامل موثر در سوء مصرف مواد است و مسلما پی بردن به ارتباط حالت روانی به خصوص ویژگی های شخصیتی انسانها با سوء مصرف مواد می تواند در پیشگیری یا کاهش این معضل کارساز باشد. نتایج نشان داده است که اکثر مصرف کنندگان مواد قبل از مصرف دارای نارسایی های روانی و شخصیتی عدیده ای بوده اند که بعد از مصرف مواد به صورت مخرب تری ظاهر و تشدید می شود. لذا مسئله ی اعتیاد فقط مواد مخدر نیست، بلکه در اصل رابطه ی متقابل شخصیت و مصرف مواد مطرح است. بنابراین در بین عوامل سبب شناسی و زمینه ساز گرایش به مصرف مواد، عوامل روانشناختی و از میان آنها ویژگی های شخصیتی از اهمیت خاصی در ارتباط با سوء مصرف مواد مخدر برخوردار هستند که یافته های زیادی به ارتباط بین تفاوت های فردی در صفات شخصیتی و اختلالات شخصیتی با اختلالات مصرف مواد اشاره دارند. در واقع استعمال مواد مخدر انسان را دچار بی تفاوتی نسبت به پستی ها و بلندی های زندگی می کند.

اکثر افراد مصرف کننده در حالت جنگ و گریز هستند و با اجتماع میانه ی خوبی ندارند. این افراد غالبا دیگران را مسئول اعمال و رفتار خود می دانند، به ظاهر خود بی علاقه هستند و ممکن است در حالت افسردگی و گوشه گیری باشند. ازاین رو بین شخصیت و اعتیاد رابطه ی متقابلی وجود دارد. یعنی فرد به علت وضع خاص شخصیتی و نیاز ها و شکست ها، ناتوانی در برخورد با مسائل و ناکامی ها، عدم ثبات هیجانی و ناملایمات دیگر به مصرف مواد روی می آورد و بدین ترتیب بین اعتیاد و شخصیت دور باطلی ایجاد می گرددکه مبارزه با آن مستلزم تغییر شرایط بیرونی و درونی می باشد. تحقیقات نشان می دهند که برخی از ویژگی های شخصیتی خطر ابتلا و گرایش به مصرف مواد مخدر را افزایش می دهند، افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد و الکل دارای صفات شخصیتی مشابهی اعم از اضطراب، افسردگی، استرس، اختلالات شخصیت، اختلالات ضد اجتماعی و یا اختلالات وسواس- جبری، هستند، که منجر به گرایش در آنها به مصرف مواد می شوند.

همچنین پژوهشات نشان داده اند که مصرف کنندگان مواد غالبا دارای مشکلات جدی شخصیتی هستند و این مشکلات می تواند ریشه در مولفه های بنیادین شخصیت داشته باشد. ازاین رو نقش تعیین کننده ی برخی از صفات شخصیتی اعم از تکانشگری، پرخاشگری و هیجان خواهی بر رفتار های اعتیادی و مصرف مواد ثابت شده است. علاوه براین پژوهشگران گزارش کرده اند که روان رنجورخویی، با وجدان بودن، برونگرایی  با مصرف مواد رابطه ی دارد. به طوریکه میزان بالای روان رنجورخویی و برونگرایی و میزان پایین با وجدان بودن در افرادی که پس از ترک عود داشته اند بیشتر بوده است. در بررسی عوامل آیزنک در رابطه با آمادگی به اعتیاد نیز عامل روان پریش خویی به عنوان قوی ترین عامل در مصرف مواد گزارش کرده اند.همچنین بین ویژگی های ابعاد نا بهنجار شخصیت و مصرف مواد نیز ارتباط معناداری وجود دارد و این ویژگی ها در افراد مصرف کننده ی مواد دیده شده است.

برخی از نظریه پردازان معتقد هستند که بسیاری از افراد به دلیل داشتن شخصیت اعتیاد گرا و خصوصیات روانی- شخصیتی، بیشتر در معرض خطر وابستگی به مواد قرار دارند .به طور کلی مشکلات و ضعف های شخصیتی افراد مصرف کننده را می توان به مواردی چون غیر اجتماعی بودن و تمایل به گوشه گیری و انزوا، عملکرد های آنی یا تکانه ای،برون فکنی، القا پرخاشگری، طغیان، شکست در همانندسازی و الگو برداری، عدم پذیرش از جانب دوستان، احساس حقارت، هیجان طلبی و ناتوانی در کنترل تکانه ها، بی حوصلگی، تحریک پذیری، مضطرب بودن، اعتماد به نفس و عزت نفس پایین، عواطف ناپخته و کودکانه، احساس ناتوانی و عجز و بی لیاقتی، احساس ناامیدی، بدبینی نسبت به آینده، بی اعتنایی و بی توجهی والدین و احساس ناخودآگاه کینه نسبت به والدین اشاره کرد. بنابراین اکثر مشکلات شخصیتی مثل گوشه گیری و منزوی بودن می تواند زمینه ساز گرایش به مصرف مواد باشند. کسانیکه از نظر اجتماعی منزوی و خجالتی هستند و در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشکل می باشند، برای برطرف کردن احساس ضعف، احساس ناامنی و تنهایی و کسب آرامش و اعتماد به نفس ممکن است به اعتیاد روی بیاورند.

ویژگی های رفتاری خاص همچون آشفتگی های درونی، مسئولیت پذیر نبودن، قدرت سازگاری پایین و مورد توجه و علاقه ی دیگران نبودن موجب می شود شخص احساس بی کفایتی و حقارت کند و این علائم به همراه مشکلات اجتماعی و خانوادگی افراد را نسبت به این معضل آسیب پذیر تر می کند و به سمت مصرف مواد و وابستگی به آن می کشاند. یکی از اصول درمان اعتیاد، توانایی شخص معتاد برای ارزیابی خود با دیدی صحیح و اختصاصی است تا بتواند صفات شخصیتی خود را که به صورت استثنایی مثبت و یا منفی هستند، بشناسد و دریابد که کدام یک از صفات با اعتیاد وی مربوط است. این نکته حائز اهمیت است که شخصیت اصولا امری تغییر ناپذیر نیست و برای تغییر درونی باید تغییر بیرونی ایجاد کرد.در واقع از طریق روان درمانی میتوان بر شخصیت هر فرد تاثیر گذاشت و ابعاد نابهنجار و مختل کننده ی آن را تعدیل بخشید. از این رو مرکز پیروان همت از جمله مراکزی است که میتوان با مراجعه به آن و بهره وری از روان درمانگران ماهر، در تعدیل ویژگی های شخصیتی و درمان و پیشگیری از عود مصرف مواد، کمک دریافت کرد.

نویسنده : زهرا سادات حسینی

منابع:

بزمی، نعیمه؛ ۱۳۹۰. روانشناسی وابستگی به مواد. سبب شناسی، تشخیص و درمان اعتیاد. انتشارات ارجمند. تهران.

پور نقاش تهرانی، سعید و مظلوم الحسینی، نگار؛۱۳۹۸. مقایسه ی ویژگی های شخصیتی در بین معتادان تحت درمان نگهدارنده ی متادون و آمفتامین ها.

شاهقلیان، مهناز. نوری، ربابه و شیخی، آمنه سادات؛ ۱۳۹۴. رابطه ی ویژگی های شخصیتی، الگوهای ارتباطی خانواده، و خشونت های خانوادگی با گرایش به اعتیاد نوجوانان و جوانان شهر اصفهان.

عبدی، رضا. چلبیانلو، غلامرضا و پوررجبعلی معافی، محمدعلی؛ ۱۳۹۶. نقش ابعاد نابهنجار شخصیت در پیش بینی گرایش به مصرف مواد در دانشجویان، آزمون نقش میانجی تکانشگری.