راهبرد های مقابله ای در مصرف کنندگان مواد چگونه است؟
آیا تاکنون به اهمیت روش مقابله با مشکلات فکر کرده اید؟ آیا اثرات و پیامد های آن را می دانید؟ این مقاله ضمن توضیح درباره راهبرد های مقابله ای ، با هدف بررسی چگونگی این راهبرد ها در مصرف کنندگان مواد گردآوری گشته است. امروزه استرس بخش انکار ناپذیره زندگی روزانه است که می تواند بهداشت جسم و روان را متاثر کند. برخی بر این باورند که استرس با غالب بیماری های آدمی در ارتباط است و چنانچه به نحوه مطلوب و درستی اداره نشود ، پیامد های نامطلوب رنج ، بیماری و صرف هزینه های فراوان را در پی خواهد داشت. در پژوهشات گوناگون سه مفهوم که مکمل یکدیگر هستند را برای درک استرس در نظر گرفته شده است.
- استرس به عنوان یک محرک
- استرس به عنوان یک پاسخ
- استرس به عنوان یک رابطه
در معنای اول استرس به عنوان یک محرک وضعیتی را ایجاد می کند که باعث تحریک تنش و احساسات شدید فرد می شود. در مفهوم دوم استرس پیامد فیزیولوژیکی و روانی را به عنوان عکس العمل فرد در برابر وقوع استرس ایجاد می کند. در معنای سوم ، استرس به عنوان رابطه شخص با محیط زندگی توضیح داده می شود و در اثر یک حادثه وخیم یا حادثه ای که بیش از توان فرد باشد ، ایجاد می شود و سلامت وی را به خطر می اندازد. در واقع استرس ها به خودی خود عامل بیماری نیستند بلکه چگونگی واکنش افراد به انها است که موجب بیماری می شود. تجربه هیجان های ناشی از رویداد های استرس زا ، معمولا به حدی برای فرد ناراحت کننده است که اقدامات کنار آمدن با استرس را به دنبال خواهند داشت.
از طرفی دیگر استرس در زندگی امروزی امری اجتناب ناپذیر است و افراد به روش های مختلف و در شرایط گوناگون استرس را تجربه می کنند و در نتیجه سعی می کنند با اتخاذ شیوه های منحصر به فردی به مقابله با آن بپردازند.این شیوه های مقابله ای که در افراد گوناگون متفاوت هستند راهبرد های مقابله ای نامیده می شوند که به معنی مجموعه ای از تلاش های شناختی ، هیجانی و رفتاری فرد است که در جهت تغییر ، تفسیر و اصلاح موقعیت تنش زا به کار می رود تا رنج ناشی از آن کاسته شود. به بیانی دیگر راهبرد های مقابله ای تلاش های رفتاری و شناختی است که به طور مداوم در حال تغییرند تا از عهده خواسته های خاص بیرونی یا درونی شخص که ورای منابع و توان وی ارزیابی می شوند، برآیند. براساس این تعریف:
- مقابله فرآیندی است که دائما در حال تغییر است
- مقابله به طور خودکار انجام نمی شود بلکه الگوی آموخته شده ای است برای پاسخ گویی به موقعیت های تنش زا
- مقابله نیازمند تلاش فرد برای مواجهه با استرس است
مقابله به عنوان یک فرایند روانشناختی ، در برگیرنده تلاش ها اعم از کنش محور و درون روانی ، برای ارائه و تنظیم تقاضای محیطی ، درونی و کشمکش میان آنهاست و دو کارکرد مهم دارد: تنظیم هیجان های ناگوار و در پیش گرفتن کنشی برای تغییر و بهبود مسئله ای که باعث ناراحتی شده است. این راهبرد ها فرایندی پویا و مداوم هستند که به منظور افزایش سازگاری فرد با محیط و یا تلاش هایی برای پیشگیری از پیامد های منفی شرایط استرس زا توصیف شده است. مهارت مقابله با استرس شیوه ای چند مرحله ای است که فرد را قادر می سازد با به کارگیری آن مراحل ، مدیریت موقعیت تنش زا را به عهده بگیرد. همچنین از جمله عواملی که بر انتخاب راهبرد های مقابله ای هر شخص اثر می گذارند ، عوامل شناختی ، شخصیتی و بازخوردی است.
در واقع مقابله به عنوان یک عاملی که در ارتباط بین فشار روانی و اختلالات جسمی یا روانی میانجی گری می کند ، مورد توجه بوده است و راهبرد های مقابله ای نیز روش های آگاهانه و منطقی مدار است که برای روش های مبارزه با منبع استرس مورد استفاده قرار می گیرد. به طور کلی دو رویکرد عمده برای فرایندهای مقابله ای وجود دارد. یکی از این رویکرد ها بر جایگاه تمرکز مقابله و فعال بودن شخص در پاسخگویی به عامل تنش زا تاکید دارد. در رویکرد دوم به این مسئله پرداخته می شود که آیا فرد با استفاده از روش های شناختی با رویداد تنش زا مواجه می شود یا از روش های رفتاری استفاده می کند. با ترکیب این دو رویکرد به مفهوم منسجم تری دست خواهیم یافت ، یعنی می توان جهت گیری فرد نسبت به عامل تنش زا و استرس آور را در نظر گرفت و مقابله را به دو حیطه اجتنابی و گرایشی تقسیم کرد.
انواع راهبردهای مقابله ای :
- راهبرد مقابله ای مسئله مدار: این راهبرد ها بیانگر اعمالی هستند که هدفشان تغییر یا کاهش موقعیت های فشارزا است. فرد بر مسئله تمرکز می کند و سعی در حل آن دارد.
- راهبرد مقابله ای هیجان مدار: شامل تنظیم پاسخ های هیجانی فرد در برابر مسئله است. در این راهبرد فرد بر خود تمرکز داردو تمام تلاش او متوجه کاهش احساسات خویش است.
- راهبرد مقابله ای اجتناب مدار: این راهبرد مستلزم انکار یا کوچک شمردن موقعیت های تنش زا است.
روش های بسیار زیادی برای مقابله با استرس وجود دارد که بسیاری از آنها ماهیت روانشناختی دارند. افراد متفاوت با توجه به ویژگی های شخصیتی خود هر یک روشی را برای مقابله با استرس بر می گزینند برخی سعی می کنند به مشکلات زندگی با دید مثبت بنگرند ، برخی به دنبال حمایت های اجتماعی هستند و عده ای دیگر از آن فرار می کنند. به طور کلی می توان گفت کسانی که از شیوه های مقابله ای مسئله مدار استفاده می کنند به طور قابل ملاحظه ای مشکل را به اجزا ی کوچکتر و قابل کنترل تجزیه می کنند و در جستجوی اطلاعات و بررسی شقوق مختلف مشکل و هدایت اعمال و رفتار می باشند. این افراد تلاش می کنند تا فعالیت های خود را برحسب اهمیت آنها اولویت بندی کنند و با مدیریت زمان به انجام به موقع آنها بپردازند.
در حالیکه در راهبرد مقابله ای هیجان مدار اظهارات هیجانی به صورت سرکوب ، اجتناب ، انزوا و کنار گذاشتن بروز پیدا می کنند. در اصل زمانیکه موقعیت یا رویداد غیر قابل تغییر باشد و یا فرد چنین تصوری داشته باشد در این حالت از راهبرد هیجان مدار استفاده میکند. کارکرد اولیه ی راهبرد مقابله ای هیجان مدار تنظیم و مهار هیجانی عامل فشارآور است تا تعادل هیجانی فرد حفظ شود. این افراد ممکن است احساساتی مثل خشم یا ناامیدی را بیشتر نشان بدهند.از این رو بیماری های استرس مدار و وخیم تر شدن سلامت عمومی بیشتر در کسانی دیده می شود که پیوسته از راهبرد مقابله ای هیجانی استفاده می کنند.
راهبرد مقابله ای اجتنابی ممکن است به شکل روی آوردن و درگیر شدن در یک فعالیت تازه و یا به شکل روی آوردن به اجتماع و افراد دیگر ظاهر شود. در واقع فرد با فاصله گرفتن از مشکل اقدام به فرار و اجتناب می کند. این افراد به صورت آگاهانه و هشیارانه تفکرات تنش زا را سرکوب و تفکرات دیگری را جایگزین آن می کنند.
نمونه هایی از راهبرد های مقابله ای:
تدابیر راهبرد مقابله ای مسئله مدار:
- تعریف مسئله
- یافتن راه حل های گوناگون
- سبک و سنگین کردن راه حل ها به لحاظ سود و زیان انها
- انتخاب و به کار بستن راه حل انتخابی
- تغییر سطح آرزومندی فرد
- آموزش مهارت های تازه
- تغییر اهداف
تدابیر راهبرد مقابله ای هیجان مدار:
- تدابیر فیزیکی از قبیل: ورزش ، مصرف الکل یا دارو
- خالی کردن خشم خود بر سر دیگران
- درخواست حمایت عاطفی از دوستان
اهمیت راهبردهای مقابله ای:
در سالهای اخیر توجه به راهبرد های مقابله ای افزایش یافته است که این امر به علت تاثیر این راهبرد ها بر سلامت افراد و اهمیت آنها به عنوان یک عامل تسهیل کننده و تثبیت کننده در سازگاری فرد بوده است. در یک تعادل دو سویه بهداشت و سلامت روانی از سویی از نتایج انتخاب و استفاده از راهبرد های مقابله ای موثر و متناسب با تغییر و تنش محسوب می شود و از سوی دیگر خود زمینه ساز فضای روانی سالم است که در پرتوی آن شناخت صحیح و ارزیابی درست از موقعیت تنش زا برای انتخاب راهکار مقابله ای موثر میسر می گردد. راهبرد های مقابله ای مناسب از بروز بیماری های ناشی از استرس جلوگیری می کنند ، اگرچه که این بیماری ها علل گوناگونی دارند و سبک زندگی هر فرد و ویژگی های شخصیتی وی نیز در آن سهیم هستند.
پاسخ های واقعی فرد نسبت به فشار روانی به دو گروه راهبرد های مقابله ای سازش یافته و سازش نایافته تقسیم می شوند. پاسخ های سازش یافته یعنی آن اعمالی که کمک می کند فشار روانی کاهش یابد و بدن به حالت تعادل باز گردد. راهبرد های سازش نایافته یعنی آن اعمالی که به تشدید انتظارات موجود کمک می کند و بدن را در وضعیت بی ثباتی قرار می دهد. به کار گیری راهبرد های سازش یافته پیامد های مثبت و طولانی مدتی دارد. به این ترتیب که تنش به وسیله ی تلاش های فرد کاهش می یابد و به دنیال آن سطح عزت نفس و مهارت وی ازفایش می یابد و سلامت روان او تامین می شود. در عین حال شخص در برابر عوامل تنش زا که در آینده با آن مواجه می شود ، مقاوم تر می گردد.
اما راهبرد های مقابله ای سازش نایافته شیوه هایی از مقابله اند که مولد مشکلات بعدی هستند. در این راهبرد ها فرد آنچه را که اتفاق می افتد تشخیص نمی دهد و درک نمی کند. از این رو موقعیت را به طور غیر منطقی و غلط بیش از حد فاجعه آمیز تفسیر می کند، یا نشانه های جسمی خود را در واکنش در برابر آن موقعیت بیش از حد جدی و تهدید کننده تعبیر می کند. این نگرانی ها اغلب در یک دور باطل فزاینده به بیشتر شدن مداوم اضطراب و نگرانی منجر می شود. این افراد اعتماد نسبت به قابلیت های خود جهت مقابله با مشکلات را از دست می دهند و دچار مشکلات ثانویه اعم از وابستگی به داروهای آرام بخش ، زیاده روی در مصرف الکل ، بیماری های جسمی و افسردگی ، می شوند.
به طور کلی استرس های گوناگون با تاثیر منفی ای که بر منابع مقابله ای فردی و اجتماعی فرد اعمال می کنند ، باعث کاهش مقاومت فرد می گردند و در دراز مدت اثرات ناخوشایندی بر بهداشت جسمی و روانی فرد می گذارند. همچنین کاربرد راهبرد مقابله ای ناکارآمد در طولانی مدت طیف وسیعی از استرس پایدار و بی نظمی هیجانی را به بار می آورد که این آشفتگی در حوزه های جسمانی ، رفتاری ، اجتماعی و کل محیط زندگی فرد نمود پیدا می کند و فرد از کیفیت زندگی مناسب برای رشد و بالندگی برخوردار نخواهد بود.
راهبرد های مقابله ای و مصرف مواد:
برخی از تئوری ها نشان می دهند که اعتیاد اغلب با توانایی افراد در غلبه کردن بر موقعیت های تنش زا مرتبط است. آنها باور دارند که در نتیجه ی راهبرد های مقابله ای ضعیف ، افراد معتاد اعتیاد را به عنوان راهبرد جایگزین غلبه کردن بر استرس برای رسیدن به تسکین و آرامش خود به کار می برند. افرادی که توانایی کافی برای غلبه بر استرس و احساسات منفی خود را ندارند به عنوان عاملی مسبب در گرایش به مصرف مواد در نظر گرفته می شوند.
پژوهش های متعدد نشان داده اند که راهبرد های مقابله ای برای پیش بینی سوء مصرف مواد ، دفعات مصرف و تکمیل دوره درمان در میان مصرف کنندگان اهمیت دارند. از این رو پژوهشات مختلفی ثابت کرده اند که راهبرد های مقابله ای اجتنابی تاثیر بسزایی در گرایش به مصرف مواد دارند. همچنین پژوهشات نشان می دهند که بین راهبرد های مقابله ای و بازگشت به مصرف و یا عود مصرف رابطه منفی وجود دارد. به این معنی که استفاده از راهبرد های مقابله ای کارآمد و مناسب می تواند احتمال بازگشت به مصرف مواد و وسوسه مصرف مواد را کاهش دهد.
از آنجایی که پژوهشات نشان داده اند که در بین مصرف کنندگان مواد راهبرد مقابله ای ناسازگار اعم از هیجانی و اجتنابی بیشتر دیده می شود و نیز آموزش مهارت های مقابله ای کارآمد با درجه ی بالایی از توانایی اجتناب از عود و پیشگیری از مصرف مواد همراه بوده است، می توان نتیجه گرفت که کار بر روی تقویت و بهبود راهبرد های مقابله ای در افراد مصرف کننده می تواند بسیار مثمرثمر باشد. اولین اقدام در این راستا مراجعه به مراکزی است که شرایط لازم برای این آموزش را در اختیار داشته باشند. مرکز کمپ پیروان همت از جمله مراکزی است که به ارائه خدمات جانبی اعم از بهبود شرایط روانی مراجعه کنندگان ، می پردازد و در این راستا از افراد توانا بهره برده است.
نویسنده: زهرا سادات حسینی
منابع:
بهادری خسرو شاهی، جعفر و خانجانی، زینب؛۱۳۹۲. ارتباط راهبردهای مقابله ای و خودکارآمدی با گرایش به سوء مصرف مواد در دانشجویان.
فرامرز، سهرابی. برجعلی، احمد و مام شریفی، پیمان؛ ۱۳۹۷. پیش بینی آمادگی اعتیاد بر اساس فعالیت های داوطلبانه، الگوی ارتباطی خانواده، راهبردهای مقابله ای و ویژگی های جمعیت شناختی در جوانان.
موسی زاده، توکل و پورشهباز، نسرین؛ ۱۳۹۸. تعیین نقش تکانش گری، تحمل آشفتگی و مهارت های مقابله ای در پیش بینی وسوسه ی مصرف مواد در افراد تحت درمان با نگهدارنده ی متادون.
ندائی، علی. پاغوش، عطاالله و صادقی هسنیجه، امیرحسین؛ ۱۳۹۵. رابطه ی بین راهبردهای مقابله ای با کیفیت زندگی: نقش واسطه ای مهارت های تنظیم شناختی هیجان.
Kupcewicz, E. Grochans, E. Kaducakova, H. Mikla, M & Jozwik, M. 2020. Analysis of the relationship between stress intensity and coping strategy and the quality of life of nursing students in Poland, Spain and Slovakia.
