مکانیزم های دفاعی در مصرف کنندگان

مکانیزم های دفاعی در مصرف کنندگان مواد و تاثیر آن بر مصرف مواد مخدر

تاکنون به این موضوع اندیشیده اید که چه فرآیندی در مصرف کنندگان مواد وجود دارد که باعث می شود آنها در برابر فشار های روانی در طول زندگی خود ، به جای مقاومت و یافتن راه حل ، بیشتر به مصرف مواد روی بیاورند؟ مقاله زیر ضمن معرفی و شناخت مکانیزم های دفاعی نحوه ی تاثیر آنها بر گرایش به مصرف مواد مخدر را نیز توضیح می دهد. از دیدگاه روانشناختی ، یکی از مکاتبی که با اطلاعات حاصل از یک قرن تجربه کار بالینی با معتادان ، در فهم عمیق تر اعتیاد نقش داشته ، روان تحلیلی بوده است. دیدگاه روان تحلیلی به شناخت علل وابستگی به مواد کمک کرده است. براساس این ، امروزه نظریات روان پویشی اعتیاد بیشتر در سمت و سوی سبب شناسی رفتار ها و فرآیند های ناهشیار ذهنی حرکت می کند و مطالعات زیادی نیز در این زمینه صورت گرفته است.

مکانیزم های دفاعی در دوره کودکی و در بستر روابط کودک با والدین و دنیای بیرونی شکل می گیرند و از همان ابتدا کودک از این مکانیسم ها برای مقابله با شرایط استرس زا دنیای بیرون و خواسته های درون سود می برد. به عقیده ی فروید، ابداع کننده مکانیزم های دفاعی ، شخص برای رهایی از تکانه ها ، افکار و امیال ناخوشایند از مکانیزم های دفاعی به عنوان ابزاری برای اصلاح یا تحریف واقعیت استفاده می کند که این مکانیزم ها می توانند سازشی یا آسیب زا باشند. اگر آنها نتوانند تعادل روانی را برای فرد فراهم کنند رابطه فرد با اجتماع به هم خواهد خورد و اختلالات رفتاری مانند سوء مصرف مواد به وجود خواهد آمد. افرادی که دچار اختلالات روانشناختی و رفتاری می شوند ، مکانیزم های دفاعی را به کار می برند که رشد نایافته و آسیب زا هستند. فروید اصطلاح مکانیزم های دفاعی را به تدابیر ناهشیار اطلاق می کند که فرد برای حل و فصل هیجان های منفی به کار می برد.

این تدابیر هیجان مدار موقعیت تنش زا را تغییر نمی دهند بلکه فقط شیوه دریافت یا اندیشیدن شخص به آن را عوض می کنند. علاوه بر این فروید معتقد بود که به ندرت امکان دارد که مصرف کنندگان فقط یکی از مکانیزم ها را به کار برد و همچنین در این مکانیزم های دفاعی میزانی از همپوشی وجود دارد. مکانیزم های دفاعی گرچه خصوصیات متفاوتی دارند اما در دو ویژگی بسیار مهم مشترک هستند. نخست اینکه آنها انکار یا تحریف واقعیت هستند ، یعنی گرچه لازمند اما به هرحال تحریف کننده هستند. دوم اینکه مکانیزم های دفاعی ناهشیارانه عمل می کنند. افراد به این مکانیزم ها آگاه نیستند و این بدان معناست که آدمیان در سطح هشیار تصویر های ذهنی غیر واقعی یا تحریف شده ای از خود و محیطشان دارند.

همچنین اینکه فرد از کدام مکانیزم های دفاعی استفاده می کند به شخصیت او و موقعیت ناکام کننده وابسته است. مکانیزم های دفاعی انسان اکتسابی بوده است و خوبه خود و به صورت عادت عمل می کند و عموما شامل خود فریبی و تحریف واقعیت هستند. در واقع مکانیزم های دفاعی هر نوع ساز و کار برای گریز از احساسات واقعی است ، به همین دلیل دفاع ، که ماهیت خود فریبی دارد در موارد مرضی هویت خود تخریبی یافته و واقعیت درونی و بیرونی را تخریب می کند. به عقیده فروید مکانیزم های دفاعی از وجود انسان محافظت می کنند و تعادل روانی اورا برقرار می سازند و کسی که این مکانیزم ها را نداشته باشد در مقابل محرومیت ها و سختی های زندگی کاملا بی دفاع است و قادر به استقامت در برابر مسائل عاطفی و اجتماعی نیست. در واقع مکانیزم های دفاعی باعث سازگاری و تطبیق فرد با مشکلات محیطی و اجتماعی می شود. با وجود این اگرچه مکانیزم های دفاعی ممکن است مارا موقتا آرام سازند اما معمولا موجب تحریف واقعیت هم می شوند و ازاین طریق در راه خود مسئله نیز اخلال ایجاد می کنند.

در واقع کار کرد مکانیزم های دفاعی و نقش آنها در در افراد سالم با افراد بیمار متفاوت است. در فرد سالم مکانیزم های دفاعی نسبتا موفقند اما در فرد بیمار مکانیزم های دفاعی در عملکرد خود با شکست مواجه می شوند. به طور کلی مکانیزم های دفاعی در فرد الگوی ادراک ، تفکر ، احساس و رفتار فرد را می سازد اگر این الگو باعث شود که فرد در موقعیت ها مختلف و به شکلی نامتناسب ، از مکانیزم های دفاعی استفاده کند، در چنین حالتی الگوی استفاده ی فرد از مکانیزم های دفاعی ناکارآمد باعث اختلال در عملکرد او در حوزه های مختلف خانوادگی ، اجتماعی ، شغلی یا تحصیلی فرد می شود. اگر شخصیت فرد به گونه ای شکل بگیرد که این مکانیزم های دفاعی به شکل غالب تعیین کننده شیوه ارتباط او با دیگران و ادراک وی از دیگران شود ، ممکن است بعد ها و در زندگی بزرگسالی خود هم به شکلی نامتناسب از این مکانیزم های دفاعی استفاده کند.

کارکرد مکانیزم های دفاعی:

در واقع کارکرد های مکانیزم های دفاعی که شامل محافظت از خود و ذهن خودآگاه و همچنین کاهش اضطراب ، رنجش ، درد ، خشم ، اندوه ، سرخوردگی و استرس و ارضای نیازمندی ها است ، برای کمک به سازگاری و تطابق بهتر با شرایط و محیط پیرامون و کنار آمدن با واقعیت می باشد. به طور خلاصه فروید نحوه ایجاد مکانیزم های دفاعی را اینگونه شرح می دهد که در تضاد و تعارضی که بین اجزای مختلف ذهن انسان ، مثلا بین غرایز و اصول اخلاقی یا بین غرایز و شرایط و محدودیت های بیرونی ایجاد می شود ، فرد تلاش می کند برای حفظ تعادل یا مصالحه بین آنها به صورت ناخودآگاه از مکانیزم های دفاعی مختلف استفاده کند تا باعث شود صلح و سازشی بین اجزای در تعارض باهم ایجاد شود.

انواع مکانیزم های دفاعی:

• واپس رانی یا سرکوب : اصلی ترین مکانیزم دفاعی محسوب می شود و دیگر مکانیسم ها به عنوان ابزار کمکی به کار می روند. واپس رانی به معنای جلوگیری از ورود افکار ، خاطرات ، امیال ، تجارب دردناک و شرم آور به سطح هشیار فرد می باشد. در این مکانیزم خاطرات استرس زا به صورت گزینشی به ناهشیار رانده می شوند. اما با وجود این فرد در این مکانیزم هیچ چیز را نفی نمی کند.
• انکار : نپذیرفتن و نفی وجود تهدید بیرونی یا رویداد آسیب زا.
• واپس روی: دراین مکانیزم شیوه های حل مسائل به سبک بزرگسالان جای خود را به رویکردی کودکانه می دهد. در وقع نوعی بازگشت به مراحل ابتدایی رشد و بروز واکنش های بلوغ نیافته است.
• جابه جایی: انتقال احساسات ، هیجانات و تکانه های استرس زا از یک شخص یا شی تهدید کننده به یک شخص یا شی امن تر و قابل پذیرش تر.
• همانند سازی : روند الگو برداری یا تقلید افکار ، رفتار و سلایق فرد دیگر. افزایش احساس ارزشمندی با همانند سازی با شخصیت های برجسته و نامدار.
• واکنش وارونه: این مکانیزم زمانی است که فرد احساس و نیت خود را به طور اغراق آمیزی عکس آن چیزی که بوده ابراز می کند تا مورد قبول اجتماع قرار بگیرد.
• والایش : فرد انرژی خود را صرف فعالیت های سازنده می کند. در واقع فرآیند ناخودآگاه حل کردن آرزو های ناکام از طریق فعالیت هایی که از لحاظ اجتماعی مقبول هستند، است.
• فرافکنی: یعنی انگشت اتهام به دیگران گرفتن. عبارت است از نسبت دادن آنچه در درون می گذرد به دیگران یا به محیط.
• دلیل تراشی یا توجیه منطقی: عبارت است از استفاده از استدلال های منطقی و پذیرفتنی برای توجیه رفتار و احساسات غیر موجه .
• توجیه عقلی یا عقلانی سازی: استفاده مفرط از تفکر و منطق انتزاعیو نادیده گرفتن جنبه احساسی قضایا.
• برون ریزی : استفاده از کنش های فیزیکی به جای کنار آمدن مستقیم با چالش ها و صحبت کردن درباره احساسات خود.
• خیالپردازی: فرد به منظور گریز موقتی از شرایط دردناک به خیال پردازی روی می آورد.
• دوپاره سازی: فرد اطرافیان خود را به دو گروه خیلی خوب و خیلی بد تقسیم می کند و همه چیز را سیه و سفید می بیند.
• پیش بینی: پیش بینی رویداد های احتمالی آینده و در نظر گرفتن واکنش ها و راه حل های واقع گرایانه و جایگزین.

تقسیم بندی دفاع ها:

• دفاع های ناپخته ( رشد نیافته) : در کودکان و بزرگسالان کاربرد دارد. اما از آنجایی که استفاده از آنها منجر به رفتار های ناپسند و غیر قابل پذیرش اجتماعی در مصرف کنندگان می گردند ، بزرگسالان استفاده از آنها را کنار می نهند. این دفاع ها بزرگسالان را در کنار آمدن بهینه با واقعیت ناتوان می سازند. افرادی که از این دفاع ها بیشتر استفاده می کنند معمولا بلوغ نیافته و غیر قابل دسترس هستند. استفاده مداوم از این دفاع ها مشکلات جدی را در کنار آمدن با واقعیت پدید می آورد. این دفاع ها شامل: خیالپردازی ، فرافکنی ، خود بیمارانگاری ، برون ریزی است.
• دفاع های روان رنجور: در همه افراد شایع است. این دفاع ها در کوتاه مدت مفید بوده اما در بلند مدت منجربه مشکلاتی در زمینه روابط ، شغل و کامیابی از زندگی می گردند. مثل : توجیه عقلی ، واپس زنی ، واکنش وارونه ، جابه جایی و گسستگی.
• دفاع های پخته ( رشدیافته) : این دفاع ها مقبول بوده و از بزرگسالان سالم سر میزند. این دفاع ها در سلامت روان افراد نقش تهیین کننده و مثبتی دارند. مثل والایش ، نوع دوستی ، پیش بینی و شوخ طبعی.

مکانیزم های دفاعی و مصرف مواد:

تحقیقات نشان می دهند که افراد دارای وابستگی به مواد هستند یا مصرف کنندگان از تجربیات دردناک ناشی از سرخوردگی های شدید در ارتباط با والدین رنج می برند. در نتیجه این افراد به امور و اشیاء بیرونی وابستگی پیدا می کنند و مصرف مواد یکی از شیوه های جبران کمبود های درونی آنها در دوره های بعدی زندگی است. بر این اساس می توان مکانیزم های دفاعی رشد نایافته را به عنوان مولفه های تاثیر گذار بر سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد نام برد. در واقع در افراد مصرف کننده مواد ، مصرف مواد وسیله ای است برای جبران ناهماهنگی و عدم تعادل بین غرایز و محیط بیرونی ، و به عنوان مکانیزم دفاعی در در ارتباط با تعارض درونی مصرف می شود. به بیانی دیگر اعتیاد یک مکانیزم دفاعی ناسازگارانه است که برای حل تعارض بین وابستگی و اظهار خشم به کار می رود. در واقع افراد مصرف کننده نسبت به افراد عادی به موقعیت هایی که نیاز به تخدیر یا تحریک را به وجود می آورند به گونه متفاوتی پاسخ می دهند.

این افراد در برابر تنش صبور نبوده و نسبت به درد ، محرومیت و موقعیت های مستلزم انتظار ، ناتوان هستند. آنها در چنین شرایطی نمی توانند از مکانیزم های دفاعی رشد یافته برای تعدیل هیجانات آزار دهنده استفاده کنند و مواد راه فرار آنها از درد و محرومیت است. و پس از مصرف تحمل آنها در برابر درد و محرومیت حتی کمتر نیز می شود. افراد مصرف کننده به سبب اینکه  واقعیت زندگی خود را تلخ و نا امن تصور می کنند به تدریج علاقه به واقعیت در این افراد کاهش یافته و در نهایت تنها واقعیت آنها مواد و مصرف آن می شود و با کمک آن از واقعیت زندگی خود فرار می کنند یا آنرا تحریف می کنند. از این رو پژوهشات نشان می دهند که در افراد مصرف کننده مواد میزان استفاده از مکانیزم های دفاعی ناپخته و رشد نایافته بیشتر دیده می شود و از این رو میزان تحریف واقعیت و سلامت روان افراد نیز تحت تاثیر قرار می گیرد. همچنین مکانیزم های دفاعی ای که در مصرف کنندگان مواد بیشتر یافت می شود شامل ، فرافکنی ، انکار ، سرکوب ، عقلانی سازی و ناارزنده سازی می باشد.

با توجه به مطالب و اطلاعات بالا اهمیت مکانیزم های دفاعی در مصرف کنندگان به وضوح دیده می شود و چون این امر همانطور که گفته شد به صورت ناهشیار در افراد صورت می پذیرد لزوم وجود شخص دیگر برای کمک به این افراد احساس می شود. روان درمانی های انفرادی و کمک از درمانگر برای بهبود و ارتقا سطح مکانیزم های دفاعی در افراد مصرف کننده می تواند سبب بهبود سلامت روان آنها و درک و کنار آمدن بیشتر با واقعیت های زندگی آنها شود. مرکز پیروان همت با در اختیار داشتن روانشناسان ماهر ، می تواند قدم تاثیر گذاری در این مسیر برای بهبود هرچه بیشتر مصرف کنندگان بردارد. از این رو می توانید برای بهره مندی از این امکانات درمانی با شماره موجود در سایت تماس گرفته و هم اکنون به خود یا فرزندتان برای زندگی با دنیای درونی بهتر اقدام نمایید.

نویسنده: زهرا سادات حسینی

منابع:

سادوک، بنجامین. سادوک، ویرجینیا و روئیز، پدرو. مترجم: گنجی، مهدی؛ ۲۰۱۵. خلاصه ی روانپزشکی کاپلان و سادوک. انتشارات ساوالان. تهران.

شولتز، دوان. مترجمان: کریمی، یوسف. جمهری، فرهاد. نقشبندی، سیامک. گودرزی، بهزاد. بحیرایی، هادی و نیکخو، محمد رضا؛ ۱۳۹۲. نظریه های شخصیت. انتشارات ارسباران. تهران.

مهری نژاد، سید ابوالقاسم. خدابخش، روشنک و غلامی زاده ی بهبهانی، مژده؛ ۱۳۹۱. بررسی و مقایسه ی مکانیزم های دفاعی و سبک های دلبستگی در افراد معتاد و غیر معتاد.

Bagaric, A. Bagaric, M. & Pastar, Z. 2018. Defence mechanisms in addicts