اهمیت عزت نفس در مصرف مواد مخدر

اهمیت عزت نفس در مصرف مواد مخدر چگونه است؟

عزت نفس بیشتر وقت ها به عنوان مهمترین شاخص روان بهزیستی شناخته می شود. عزت نفس بالا با تعدادی از ویژگی های مهم سازگاری زندگی همراه است ، در حلیکه عزت نفس پایین با تصمیمات رفتاری ضعیف همراه و مشخصه بسیاری از اختلال های روانی است. در مقاله زیر سعی در آن داریم تا به بررسی همه جانبه از عزت نفس دست یابیم و تاثیر آن را بر گرایش به مصرف مواد بررسی کنیم.

برای اینکه افراد بتوانند از حداکثر ظرفیت و توانمندی بالقوه خود بهره مند شوند می بایست از نگرش مثبت به خود و محیط اطراف برخوردار شوند. افرادی که شایستگی خود را دریافته اند به احتمال بیشتر باید در انجام وظایف موفق شوند تا کسانیکه شایستگی خودیافته اندکی برای وظیفه در دست انجام دارند. در واقع ما می اندیشیم که فردی باهوش هستیم یا کودن و مورد قبول و اطمینان هستیم یا خیر ، خودرا دوست داریم یا نه؟ لذا مجموعه این برداشت ها و ارزیابی هایی که از خویش داریم ، موجب می شود که نسبت به خود احساس خوشایند و ارزشمند بودن یا برعکس احساس ناخوشایند بی کفایتی داشته باشیم.

عزت نفس ، احساس خودارزشی است که از نسبت موفقیت های واقعی بر موفقیت های ادعا شده به دست می آید. بدین معنی که عزت داشتن در نفس به صورت سلسله مراتبی سازمان یافته است که به طور کلی مبتنی بر داوری های کلی درباره ارزش خود در راس و انواع فرعی عزت نفس بر اساس ارزش خود در بافت های مختلف مانند خانواده ، مدرسه ، موقعیت کاری ، اوقات فراغت یا گروه همسالان ، در زیر این سلسله مراتب قرار دارد. به بیانی دیگر عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن ، این حس از مجموع افکار ، احساس ها ، عواطف و تجربیاتمان در طول زندگی ناشی می شود.

در واقع عزت نفس درجه تصویب و تایید و ارزشی است است که شخص نسبت به خود احساس می کند و یا قضاوتی است که فرد نسبت به ارزش خود دارد. این ارزشیابی را افراد از طریق این که آنها چگونه با استاندارد های خود به خوبی کنار می آیند و چگونه عملکردشان یا دیگران مقایسه می شود؛ به دست می آورند ، ازاین رو عزت نفس چگونگی احساس افراد درباره خودشان است و می توان گفت چکیده رفتار فرد است.همچنین عزت نفس از طریق پاسخ ها یا به طور متداول از طریق تعبیر یا تفسیر پاسخ هایی که شخص از دیگران دریافت می کند شکل میگیرد ، درست همانطور که ما چهره هایمان را در آیینه می بینیم خودمان را در آیینه ی اجتماعی تحت تاثیر واکنش دیگران به وجودمان ، صحبت هایمان و نیازهایمان می بینیم.

بنابراین اگر احساس کنیم دیگران به طور منفی به ما پاسخ می دهند این می تواند به شدت بر مفهوم خود تاثیر بگذارد مگر اینکه دیگران تصویب و پذیرش را به ما بدهند. پیامد های عزت نفس منفی اغلب چند جانبه هستند. عزت نفس ضعیف می تواند به ناارزنده سازی شخصی ، ایجاد نگرش های مخرب ، آسیب پذیری روانپزشکی ، مشکلات اجتماعی و رفتار های پرخطر از جمله مصرف مواد مخدر منجر شود. در واقع فرد به طور مداوم در قبال از دست دادن عزت نفس از خود دفاع می کند. زیرا این فقدان اضطراب ایجاد می کند و در واقع فرد نیازمند است دفع اضطراب کند و اضطرابی را که در اثر تهدیدات بر عزت نفس ( از طریق طرد یا ارزیابی منفی دیگران حاصل شده است) دفع نماید.

ابعاد عزت نفس:

ابعاد این عزت عبارتند از: اجتماعی ، تحصیلی ، خانوادگی ، جسمانی و کلی.

عزت اجتماعی عبارت است از احساسی که شخص در مورد خودش به عنوان یک دوست برای دیگران دارد و همچنین اینکه دیگران او را چگونه دوست دارند. زمینه تحصیلی عزت نفس ، با ارزشیابی فرد از خود به عنوانا یک دانش آموز یا دانشجو سروکار دارد. از جنبه خانوادگی ، کودک و نوجوان خود را به عنوان عضوی از خانواده می دانند. فردی که احساس می کند عضو ارزشمندی از خانواده است و به احترامی که از اعضای خانواده کسب می کند مطمئن است ، اعتماد به نفس بالایی خواهد داشت. عزت جسمانی بر رضایت فرد از وضعیت فیزیکی و قابلیت های جسمانی خود ، آنگونه که به نظر می رسد مبتنی است. عزت نفس کلی ، ارزیابی عمومی تری از خود است که بر ارزشیابی فرد از خودش در تمام زمینه ها مبتنی است و در احساساتی همچون ” من یک فرد خوب هستم”  ویا  “من بیشتر چیز ها را در مورد خودم دوست دارم” متجلی می شود.

عوامل موثر در شکل گیری عزت نفس:

الف) واکنش دیگران: مهمترین منشاء پیدایش ارزش فرد ، رفتار و واکنش دیگران نسبت به فرد است. این نظریه را “آیینه خودنما” می نامند. طبق این نظریه فرد برای دیدن خود به واکنش های دیگران توجه کرده و تصویر خود را در آن واکنش های جدید می سازد ، عقاید او درباره خود از کسانیکه برای او مهم هستند اخذ شده و سپس این عقاید را در ارزیابی ورزشکاران ، هنرپیشه ها ، الگوهای مشهور ، و شخص شکست خورده به کار می برد.

ب)ادراک خویشتن: اگرچه برخورد اطرافیان مهم است اما مشخص شده خود فرد نیز در شکل گیری عزت نفس و قضاوت درباره خود نقش مهمی دارد. کودکان پس از توانایی تحکیم و همچنین رشد شناختی و استقرار های سیستم های باور درباره احساس ارزش نسبتا مهمی که قبلا به وجود آمده تامل نموده ، خویشتن بینی های خاصی را تشکیل می دهند. این خویشتن بینی ها ، تصویر فرد از توان وضعیت خود ، سنگ بنای عزت نفس می باشد. در واقع پاسخ عاطفی مثبت به خود فرد ، از آن اعتقاد که شخص با کفایت و اخلاقی است ناشی می شود. پس عزت از این ادراک که رفتار شخص مناسب ، اخلاقی و با ارزش است ناشی می شود.

ج)مقایسه اجتماعی:منبع دیگر عزت نفس مقایسه اجتماعی است. مقایسه اجتماعی یعنی استفاده از دیگران به عنوان قضاوت برای خودسنجی. در واقع ما برای فهمیدن ارزیابی رفتارهایمان، باید خود را با دیگران مقایسه کنیم. البته شخص به عنوان مبنای مقایسه انتخاب نمی شود، بلکه در( گروه مرجع) گروه خاصی از افراد که به عنوان استاندارد به کار برده می شوند متشکل از افرادی است که در روش اساسی مشخص ، شبیه بهم هستند مقایسه می شوند. و ابعاد شباهت بستگی به رفتاری دارد که مورد ارزیابی است.

د)خانواده:روانشناسان بر نقش قاطع تجارب عاطفی اولیه( به ویژه رابطه ی مادرو کودک) در تعیین احساسات ، هیجانات ، خودارزشمندی ، تاکید دارند. به اعتقاد آنان قبل از اینکه نظام شناختی خود و افکار مربوط ارزشمندی خود تکوین یابد میزان پذیرش کودک بر عزت نفس او تاثیر می گذارد. همچنان که بیشتر نظریه پردازان اتفاق نظر دارند، زیر بنای عزت نفس در خانواده در نخستین سالهای زندگی براثر نگرش و طرز رفتار والدین نسبت به کودک ایجاد می شود.

سه عامل که تاثیر مخربی بر عزت نفس دارند:

• حقارت عضوی و تفاوت های اندازه و قدرت. این عامل تاحد زیادی غیر قابل اجتناب می باشد اما به علت اثرات برانگیختگی که دارند می توانند منجربه نتیجه ی نامطلوب گردند.
• عدم دریافت میزان پذیرش و حمایت و تشویق از طرف والدین و دوستان نزدیک.
• افراط زیاد در حمایت و پذیرش. این عامل باعث می شود که افراد به میزان غیر واقع بینانه ای از ارزش دست پیدا کنند. آنها خودمحور و طلبکار می شوند و خواهان شرکت در روابط دوجانبه ی حمایت اجتماعی نیستند.

اهمیت عزت نفس:

بسیاری از روانشناسان راه رسیدن به کمال ، و پیمودن مدارج رشد و پیشرفت را در این عزت یافته اند.مازلو ، نظریه پرداز بزرگ روانشناسی ، عزت نفس را یکی از نیاز های اساسی انسان بشمار می آورد و در هرم نیاز های انسان ، بعد از نیاز های فیزیولوژیک و نیاز به ایمنی و نیاز به عشق و تعلق ، نیاز به عزت نفس را عنوان می کند. او معتقد است که که ارزیابی های مثبت و منفی تاثیرات متفاوتی روی عزت نفس افراد دارد. افراد دارایاعتماد به نفس پایین از ارزش خود کمتر مطمئن هستند و توسط ارزیابی های اجتماعی بیشتر تحت تاثیر قرار می گیرند و به این ارزیابی ها بیشتر توجه می کنند.

در واقع بهترین کیفیت روانی در انسان، شرایط زندگی” من خوب هستم، شما خوب هستید” می باشد. این نقطه نظر منعکس کننده ی مثبت فرد نسبت به خود و دیگران استو مفهوم خوب برای هر فرد فقط در انحصار خودش نیست، بلکه این مفهوم را به تمامی انسان ها تعمیم می دهد.

در واقع بنا بر نظریه ی روانشناسی در چهار عامل رشد عزت نفس از اهمیت خاصی برخوردار است:

• مقدار احترام، پذیرش و ملاحظاتی که یک فرد در طول زندگی ، از افراد مهم زندگی خود دریافت می کند.
• تاریخچه ی موفقیت های یک فرد و موقعیتی که در جامعه دارد.
• روشی که تجارب، مورد تفسیر قرار می گیرد و براساس آرزوها و ارزش های فرد تغییر می یابند.
• طریقی که فرد به این ارزشیابی پاسخ می دهد.

به طور کلی عزت نفس پدیده ای روانشناختی است که تاثیر قاطعی بر ابعاد عاطفی و شناختی انسان دارد و کارکرد آن در مقابله با فشار های زندگی به عنوان یک منبع موثر و مهم شناخته می شود. از آنجا که عزت نفس قطعی ترین عامل در روند رشد روانی فرد محسوب می شود ، هراندازه که فرد در کسب عزت نفس دچار شکست شود ، دستخوش اضطراب ، تزلزل روانی ، بدگمانی از خود و احساس عدم کفایت از زندگی می گردد. در واقع عزت نفس زاییده ی زندگی اجتماعی و ارزش های آن است و در تمامی فعالیت های روزانه انسان به نوعی جلوه گر بوده و به این ترتیب از مهم ترین جنبه های شخصیت و تعیین کننده ویژگی های رفتاری انسان است.

نقش عزت نفس در مصرف مواد:

در برخی از رویکرد های روانشناسی ، اعتیاد یک بیماری با سبب شناسی چند عاملی معرفی می شود و مجموعه ای از عوامل خطر ساز به عنوان زمینه ساز گرایش به اعتیاد و و تاثیر گذار بر چگونگی مصرف مواد در ادامه مصرف فرد معرفی می شود. دراین بین یکی از عوامل موثر با مصرف مواد ، عزت نفس پایین است. پژوهشات نشان می دهند که عزت نفس به عنوان یک عامل تاثیر گذار بوده است و گرچه ممکن است تاثیر مستقیم و خطی بر مصرف مواد مخدر نگذارد اما به نحوی گرایش به آن را تقویت می کند. به این صورت که فرزندانی که در خانواده با خشونت و یا طرد عاطفی روبه رو می شوند، سلامت عاطفیشان تضعیف می شود.  در واقع خانواده هایی که نتوانسته اند یک پناهگاه عاطفی ایمن برای فرزند خود تهی کنند که موجب رشد و درک یک احساس مثبت از خود می شود ، فراموش کرده اند که عزت نفس فرزندان به شدت با ارزیابی ها ، پذیرش ها و مصوباتی که از دیگران از جمله خانواده هایشان حاصل می شود ، مرتبط است.

ازاین رو این فرزندان به علت سردرگمی که ازاین عدم پذیرش و طرد دریافت می کنند، به افراد و یا گروه هایی روی می آورند که در آنجا از ارزش بیشتر، پذیرش و دوست داشته شدن برخوردار شوند. افرادی که اعتماد به نفس پایینی دارند بیشتر به گروه ها  یا اعتماد به نفس جمعی اعتماد دارند. در واقع افراد با عزت نفس پایین، اشکال مختلفی از رفتار های ضد اجتماعی مانند سوء مصرف مواد مخدر را راهی برای افزایش ارزش خود می دانند و برخی از این افراد به دنبال جلب عضویت در گروه های جرم زا هستند تا احساس عزت نفس پایین را جبران کنند. بنابراین رفتار های ضد اجتماعی مانند سوء مصرف مواد مخدر ، پرخاشگری ناشی ازفرو مایگی است که در تجربیات خردسالانه ی طرد و تحقیر ریشه دارد.

از جهاتی دیگر افراد دارای عزت نفس پایین در دوران کودکی و نوجوانی خود ممکن است نتوانند یا تمایلی به ایجاد روابط حمایتی با همسالان ندارند. که همین امر مشکلات سازگاری را تشدید کرده و مشکلات دیگری را برایشان به وجود می آورد. ازاین رو عزت نفس پایین روابط اجتماعی را تضعیف می کند، انطباق با هنجار های اجتماعی را کاهش می دهد بنابراین میزان سوء مصرف مواد و سایر رفتار های بزهکار را افزایش می دهد. به همین علت روانشناسان معتقد هستند که عدم عزت نفس مثبت، بی قیدو شرط با مشکلات روانشناختی مرتبط است.

با توجه به مطالب فوق عزت نفس در واقع ارزیابی است که فرد از میزان ارزش خود دارد و اگر این ارزیابی منفی باشد آثار روانشناختی و رفتاری گوناگونی را منجر می شود که یکی از آنها مصرف مواد مخدر است. یکی از مداخلاتی که در این زمینه می تواند مفید واقع شود روان درمانگری است. طی روند درمان به افراد احساس ارزشمندی بیشتری ارائه می شود و به آنها آموزش داده می شود که آنها با کفایت هستند و برای مشکلات خود می توانند بهترین راه حل را برگزینند. همچنین درمانگر می تواند با صحبت با اعضای خانواده فرد معتاد همکاری آنها را در جهت یاری رساندن برای پذیرش این افراد، به دست بیاورد. مرکز پیروان همت در این راستا دارای روانشناسان بسیار با تجربه بوده است که می توانند باردیگر ارزش و انگیزه ی افراد مصرف کننده را بازگردانند.

نویسنده:زهرا سادات حسینی

منابع:

بهجت خاتونی، پیمان. قمری کیوی، حسین و صدری دمیرچی، اسماعیل؛ ۱۳۹۷. پیش بینی گرایش رفتاری معتادان به اعتیاد بر پایه ی عزت نفس اجتماعی و تنظیم شناختی هیجانی و اثر بخشی درمان راه حل محور کوتاه مدت.

عیسی زادگان، علی و عقیلی، ویدا؛۱۳۹۷. بررسی رابطه ی بین احساس تنهایی، عزت نفس اجتماعی و صفات هوش عاطفی با اعتیاد به اینترنت دانشجویان دانشگاه ارومیه.

Arinaitwe, K. 2019. Domestic violence, self esteem and substance abuse among early adolescents in Buyende district.