تاثیر خانواده و خانواده درمانی بر کاهش مصرف مواد

آیا تاکنون می دانستید که خانواده نقش تعیین کننده ای در بهبود افراد مصرف کننده مواد دارد؟ آیا می دانستید که خانواده درمانی یک شیوه بسیار کاربرد درمانی در مصرف مواد است؟ مقاله زیر با هدف ارائه اطلاعات علمی ، به بررسی و توضیح نقش اساسی و تعیین کننده خانواده و تاثیر فراوان خانواده درمانی بر کاهش مصرف مواد پرداخته است.

خانواده چه نقشی در کاهش مصرف مواد دارد؟

خانواده چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای مادی و روانی خاص به سر می برند.خانواده یک نظام اجتماعی و طبیعی است که ویژگی های خاص خود را دارد. این نظام اجتماعی مجموعه ای از قواعد و اصول را ابداع و برای اعضای خود نقش های متنوعی را تعیین می کند. همچنین روابط اعضای این خرده فرهنگ رابطه ای عمیق و چند لایه است که عمدتا بر اساس تاریخچه ی مشترک ، ادراک ها و فرض های مشترک و درونی شده راجع به جهان ، و اهداف مشترک بنا نهاده شده است. در این نظام افراد به وسیله علایق و دلبستگی های عاطفی نیرومند ، دیرپا و متقابل به یکدیگر متصل شده اند.

با این وجود ممکن است در طی شرایط گوناگون زندگی از شدت وحدت این علایق و دلبستگی ها کاسته شود ، اما باز هم علایق مزبور در سراسر زندگی خانوادگی به بقای خود ادامه خواهند داد. اعضای خانواده در حین رشد به هویت اختصاصی خود دست می یابند اما باز هم به گروه خانوادگی دلبستگی دارند و لذا هویت و تصویر جمعی خاص خود را حفظ خواهند کرد. این دلبستگی و وابستگی بین اعضا فقط به علت پول، غذا و سرپناه نیست بلکه نیاز به عشق، محبت، همکاری، جامعه پذیری و سایر نیاز های غیر ملموس مطرح است. هریک از اعضا برای دست یابی به کارکرد موفق خود باید خود را با نیاز ها و خواسته های متغیر سایر اعضا منطبق سازد.

همچنین خانواده تولید کننده معنا و مفهوم است. هر خانواده در جریان رشد و تحول خود فرض های بنیادین و ماندگاری در خصوص جهان پیرامون تولید و به اعضای خود منتقل میکند. به عنوان مثال برخی خانواده ها عموما دنیا را مکانی قابل اعتماد ، منظم ، پیش بینی پذیر و قابل مهار می بینند. آنها به احتمال زیاد خود را با کفایت می پندارند و اعضای خود را تشویق به همکاری برای حل چالش های لذت بخش زندگی به صورت گروهی و ارائه ی درون داد های خود به خانواده  می کنند. برخی دیگر از خانواده ها محیط اطراف خودرا خطرناک ، نا استوار و غیر قابل پیش بینی می انگارند که خطر بالقوه فراوانی در آن وجود دارد. به همین دلیل جهان در نظر آنها گیج کننده و پرهرج و مرج است. از این رو آنها همیشه انتظار دارند که اعضا درباره تمامی مسائل اتفاق نظر داشته و با یکدیگر متحد شوند و به این طریق خودشان را از تهدید و تجاوز بیرونی محفوظ بدارند.

کارکرد سالم خانواده چه تاثیری دارد؟

هر خانواده بنا به کارکرد خود به دو دسته توانا و ناتوان تقسیم می شود. خانواده ای که کارکرد سالم دارد سوای بقای خود ، موجب شکوفایی تک تک اعضای خود می شود و در واقع میان نیاز های نظام در قالب یک واحد خانوادگی و علایق شخصی تمام اعضای خود تعادل برقرار می کند. خانواده های توانا شیوه هایی را اتخاذ می کنند که نیاز های اعضای خود را برآورده می سازند. در خانواده های ناتوان کم کاری یا غلبه کردن بر سایر اعضای خانواده ، به طوری که منافع عده ای در راستای آن از میان می رود ، وجود دارد. این الگو غالبا در خانواده های نااستوار ، انعطاف ناپذیر و آشفته به چشم می خورد. از این رو و با توجه به نقش تاثیر گذار خانواده در هر یک از اعضا ، دیدگاه خانواده درمانی با در نظر گرفتن اهمیت فرایند های درونی و رفتاری فرد ، به بافت خانودگی که رفتار فرد در آن رخ می دهد نیز اهمیت می دهد.

در واقع دیدگاه خانواده درمانی توجه را به الگو های تبادلی معطوف می سازد که در حال حاضر میان اعضای خانواده جریان دارند. فرض بر این است که میان آدمیان و رویداد ها نوعی تعامل دو جانبه وجود دارد و هریک در سرنوشت طرف مقابل سهیم هستند. به نظر برخی خانواده درمانگران ، نشانه هایی که در یک عضو خانواده دیده می شوند از یک کارکرد تحکیم کننده برخوردار است ، تعارض را به انحراف می کشاند و منابع خانواده را به تحرک وا میدارد. در واقع تبادل های کنونی و مستمر خانواده داده هایی را برای درمانگران بالینی فراهم می کند تا با استفاده از آن داده ها مداخلات درمانی خود را آغاز کنند ، این مداخلات نیز با تغییر بافتی که رفتار تعاملی در آن رخ می دهد رفتار مختل را بهبود یا تعویض می کنند.

انواع و رویکرد های گونانی خانواده درمانی

• خانواده درمانی مبتنی بر رویکرد روانپویشی
•  خانواده درمانی تجربه گرا
•  خانواده درمانی انسان گرا
• خانواده درمانی ساخت نگر
• خانواده درمانی تعامل نگر
• خانواده در مانی کوتاه مدت
• خانواده درمانی سیستمی
• خانواده درمانی رفتاری
• شناختی و گروه درمانی خانواده

خانواده درمانی با اتخاذ این رویکرد نظامدار تاکید می کند که شخصی که رفتار نامناسب و تخریب گر مانند (سوء مصرف مواد ، اختلال در خوردن و…) را نشان می دهد، نماینده و معرف نظامی است که نادرست عمل می کند. در واقع این مشکلات هنگامی بهتر فهمیده می شوند که آنها را در بافت نظام روابط خانوادگی مستمری ملاحظه کرد که تعادل خود را از دست داده است. اگر توجه خود را به بافت گسترده تری که فرد در آن قرار دارد معطوف کنیم ، انگیزه های شخص از آن عمل و نحوه ی تغییر بنیادین آن رفتار را به دست می آوریم. ازاین رو خانواده درمانی به جای اینکه فقط به فرایند های درونی و ذهنی فرد توجه کند و در راستای آن تلاش بورزد ، به کل بافت اصلی و سیستمی خانواده کمک می کند تا الگو های تبادلی نادرست خود را تغییر دهند.

از جمله رویکرد خانواده درمانی سیستمی ، با بررسی سیستمی و منظم خانواده به این موضوع می پردازد که هر یک از اعضای خانواده در رابطه با یک موضوع خاص ، چه ادراک و تفسیری دارد و تفسیر های هر کدام تا چه اندازه با یکدیگر متفاوت بوده است. در واقع تاکید این رویکرد بر بررسی سیستمی خانواده و قواعد خانوادگی پایه ریزی شده است. دراین رویکرد اعضای خانواده های بدکار در حکم کسانی هستند که زنجیره ی تعامل های آنها از نوع مخرب و تکراری است از این رو درمانگران سیستمی معتقدند که تلاش برای تغییر یک عضو ، محکوم به شکست خواهد شد و از آنجایی که قواعد حاکم بر نظام این خانواده ها خیلی خشک است و فقط دامنه محدودی از رفتار ها را تحمل می کند و نیز اعضای خانواده از طریق الگوی پیام رسانی خود این قواعد را حفظ و تبادلاتی که متضمن رفتار بیمارگون است را تداوم می بخشند ، درمانگر باید سعی کند قواعد را به قصد تغییر آن رفتار عوض کند.

بنابراین درمانگر با رویکرد خانواده درمانی از طریق جابه جایی و بازسازی الگو های مستمر تعاملی محدود کننده و خودشکن خانواده ، باب کردن نوعی سبک و روش تبادل پیام میان نسل ها ، تحکیم و یا تعریف مجدد ساخت کلی روابط خانوادگی (فاصله و یا نزدیکی اعضا) ، ایجاد قوانین جایگزین جدید یا در برخی موارد حذف نشانه های بیماری در عضو خانواده به ترمیم و تغییر در ساختار خانواده و حل مشکل می پردازد. در این بستر خانوادگی جدید ، مهارت های غنی ارتباطی ، مهارت های بهبود یافته تبادل پیام ، افزایش مهارت های مسئله گشایی و فرصت به خانواده برای پیشی گرفتن از الگو های کلیشه ای می توانند تجارب بین فردی پاداش دهنده تری به وجود آورند ، که در بسیاری از موارد این موضوع به فراسوی مرز های خانواده نیز کشانده خواهد شد.

در واقع هدف خانواده درمانی بررسی بستر رفتار بیمارگون و بازسازی سیستم قواعد خانوادگی نظام خانواده در بستر روابط است. این بازسازی با آزاد کردن اعضای خانواده از مواضع کلیشه ای آنها، سیستم را قادر می سازد تا منابع مورد استفاده ی خود را بسیج کند و توانایی خود را در مقابل با مشکلات بهبود بخشد. در این راستا درمانگر  با داشتن نقشی فعال ضمن حمایت و تشویق اعضای خانواده به حمله به اصول ناکار آمد و ترمیم روابط ، راه حل های مناسب و مفیدی را پیش روی خانواده قرار می دهد.

خانواده درمانی چیست؟

به طور کلی خانواده درمانی معرف راه کاملا جدیدی برای مفهوم سازی مشکلات ، شناخت رفتار ، رشد و پدیدآیی نشانه های بیماری و درمان آنهاست. در این رویکرد به علیت حلقوی یک رویداد توجه می شود بدین صورت که هیچ رویدادی معلول رویداد قبل خود نیست و در درون هر خانواده تغییر یکی از اعضا بر تمامی اعضای دیگر و کل خانواده تاثیر خواهد گذاشت و این اثر پژواک گونه به نوبه خود در همان شخص تاثیر گذاشته و در نتیجه ، به واسطه مجموعه دائمی از چرخه های حلقوی یا زنجیره ی تاثیر و تاثرات مکرر ، این رویداد دوباره تکرار خواهد شد. برخی از خانواده درمانگر ها از جمله مینوچین بر این عقیده هستند که رفتار بیمارگون واکنش در برابر ساختار خانوادگی است که تحت فشار است.

از این لحاظ تمامی اعضای خانواده به یک اندازه بیمار هستند ، آن هم به رغم تمامی تلاش هایی که خانواده برای متمرکز ساختن مشکل در یک عضو خاص دارد. اما برخی دیگر از درمانگران خانواده درمانی معتقد هستند که نشانه ها یا مشکلات در اعضای خانواده به علت استفاده ی مکرر از یک راه حل نادرست است که فقط مشکل راوخیم تر میکند بنابراین خانواده درمانگر ها باید به خانواده کمک کنند تا برای مشکل آغازین خود راه حل های جدیدی یافته و از این طریق رفتار بیمارگون را برطرف سازند. از این رو کار آمدی یا ناکار آمدی خانواده با عملکرد فرد در خانواده مرتبط است. این مسئله در رابطه با خانواده هایی که دارای یک فرد بیمار یا اختلال رفتاری از قبیل سوء مصرف مواد ، هستند قابل تشخیص است. پژوهش ها ثابت می کنند که عوامل خانوادگی می توانند هم عامل خطر و هم عامل حمایتی باشند.

در خانواده چگونه باید رفتار شود؟

به صورتیکه زمانی که خانواده به شیوه سازگارانه عمل می کند می تواند نقش حمایتی و تسهیل گری را ایفا کند اما زمانیکه خانواده به صورت ناسازگارانه عمل میکند نمی تواند از اعضای خود در برابر عوامل خطر از جمله همسالان ضد اجتماعی ، دسترسی به مواد و غیره محافظت کند.این کارکرد مختل خانواده و عدم حمایت میتواند آسیب هایی را در اعضا ایجاد کند که زمینه شکل گیری اختلالات روانی از جمله سوء مصرف مواد را فراهم میکند. همچنین پژوهشات نشان می دهند که فرزندانی که با والدین خود احساس صمیمیت و نزدیکی نمی کنند و جو خانواده اغلب آشفته است به احتمال بیشتری درگیر مصرف مواد می شوند. البته لازم به ذکر است که خانواده تنها عامل روی آوردن افراد به مصرف مواد نمی باشد و عوامل فرهنگی- اجتماعی ، روانی و بیولوژیک نیز در شکل گیری آن تاثیر بسزایی دارند. اما نهاد خانواده می تواند یکی از مهمترین عناصر قلمداد شود.

علاوه بر این ها تحقیقات اخیر نشان داده است که خانواده درمانی به عنوان یک روش تاثیر بسازایی در حیطه سوء مصرف مواد داشته است. بدین صورت که تکنیک های خانواده درمانی باعث تغییر نگرش نسبت به مصرف مواد مخدر ، افزایش دانش نسبت به پیامد های جسمی مصرف مواد مخدر ، بهبود رفتار های شایسته و حمایتی و کاهش میزان عود بوده است. هر یک از این تاثیرات به نوبه خود می تواند در بهبود افراد مصرف کننده نقش بسزایی ایفا کند. ازاین رو داشتن نگاه عمیق تر و محیطی به مسئله ی اعتیاد علاوه بر بهبود می تواند پیشگیری از سوء مصرف مواد را نیز به ارمغان بیاورد. به طور کلی مزیت های خانواده درمانی عبارتند از : به دست آوردن یک شناخت بهتر از محدودیت ها و الگو های درونی خانواده ، ارتباط بهبود یافته ، بهبود وضعیت حل مشکلات ، همدلی عمیقتر ، کاهش تضاد ها ، افزایش مهارت های حل مسئله و غیره.

کلام آخر

از آنجایی که اکثریت مصرف کنندگان مواد پس از بهبودی با مشکلات خانوادگی متعدد اعم از کنترل بیش از حد ، بی اعتمادی ، از بین رفتن روابط عاطفی ، احساس تنهایی ، رها شدگی از طرف خانواده و غیره مواجه می شوند رویکرد خانواده درمانی با برقراری رابطه با هر یک از اعضای خانواده که به نحوی با فرد مصرف کننده در تعامل هستند این فرصت را ایجاد میکند تا خانواده در محیطی امن به کاووش در الگو های ارتباطی و حمایتی خود بپردازد و با تغییر در نقش ها و قوانین نادرست زمینه ی مناسبی را برای بازگشت فرد آسیب دیده به کانون خانواده فراهم آورد. با این وجود هم اکنون میزان مراکزی که علاوه بر نگهداری افراد مصرف کننده و کمک در فرایند ترک ، از خانواده درمانگران حرفه ای نیز برخوردار باشد در اقلیت است، از این رو مرکز پیروان همت با در نظر گرفتن تمام نکات حرفه ای و علمی در این راستا دارای درمانگران مستعد در این زمینه می باشد که در تمامی روز های هفته آماده ارائه هر گونه خدمات از جمله راهنمایی و همراهی خانواده افراد مصرف کننده می باشند.

نویسنده:زهرا سادات حسینی

منابع:

کتاب خانواده درمانی. گلدنبرگ ، ایرنه. گلدنبرگ ، هربرت. مترجم: شاهی برواتی ، حمیدرضا. نقشبندی، سیامک ؛۱۳۹۶.

اثر بخشی خانواده در مانی راهبردی کوتاه مدت بر جو خانواده های دارای عضو وابسته به مواد و پیشگیری از عود. نجفلوی، فاطمه. فلسفی نژاد، محمدرضا؛ ۱۳۹۳.

Inclusion of family therapy in rehabilitation program of substance abuse and its efficacious implementation. Ulas, Enver, Eksi, Halil. 2019.

Structural family therapy. Colapinto, Jorge.2019.