احساس تنهایی در مصرف کنندگان مواد چگونه است؟
همه ما می دانیم که اعتیاد گاهی باعث طرد شدگی افراد مصرف کننده می شود و آنها را مجبور می کند که از اطرافیان و عزیزانشان فاصله بگیرند تا عوارض مخرب مصرف مواد آسیبی به آنها نزند و یا در برخی موارد خانواده پذیرای آنها نیستند و از آنها حمایت نمی کنند. اما این مسئله به مرور زمان باعث شکل گیری احساس تنهایی در آنها می شود که همین امر میتواند زمینه روی آوردن دوباره آنها به مصرف مواد باشد. از این رو مقاله حاضر سعی در این دارد که ضمن بررسی مفهوم این حس را ، آثار و تاثیرات آن بر مصرف کنندگان مواد را بیان کند. یکی از سازه های پیچیده روانشناختی که از زمان فلاسفه مورد بحث بوده ، احساس تنهایی است.
در آن زمان این احساس یک مفهوم مثبت برای رسیدن به هدف های بالاتر تلقی می شود. اما امروزه در متون روانشناختی به احساس مثبت پرداخته نمی شود بلکه آن را حالتی در نظر میگیرند که در آن فرد فقدان یا ازدست دادن همدم ، جنبه های ناخوشایند و منفی روابط از دست رفته و از دست دادن سطح کیفی روابط با دیگری است. این احساس یک تجربه متداول و پریشان کننده ای است که مردم به طور معمول سعی در جلوگیری از آن دارند. تنهایی در تعریف بسیار چالش برانگیز بوده و انواع مختلفی از آن متمایز شده است. تحقیقات گذشته عموما تنهایی را به عنوان یک احساس ذهنی از فرد توصیف می کنند که به عنوان یک واکنّش طبیعی به موقعیت های خاص رخ می دهد. غالبا با احساس اضطراب ، پوچی و انزوای اجتماعی همراه است.
سالیوان نظریه پرداز مشهور در حیطه احساس تنهایی ، معتقد است که این حس روانشناختی یک تجربه و احساس دوری به صورت کیفی و کمی است که از ارتباط برقرار کردن با دیگران بر اساس درک اشتباه از محیط می باشد. در واقع افراد وقتی شبکه شخصی روابط اجتماعی خود را از نظر کمی یا کیفی دارای کمبود احساس میکنند ،این حس را تجربه می کنند. همچنین وقتی انتظارات فرد ازتعامل بین فردی خود برآورده نشود ، منجر به تنهایی میشود. احساس این امر یک تجربه غالب است که هرشخصی در مقطعی از زندگی خود آن را تجربه میکند و که تحت تاثیر شخصیت ، تجارب زندگی و موقعیت ها قرار دارد.
احساس تنهایی بر اساس شناخت عمل می کند و طول عمر آن با توجه به اینکه میزان شبکه ی اجتماعی درک شده تا چه حد رضایت بخش است ، پدیده ای چند بعدی است.به طور کلی احساس تنهایی زمانی به وجود می آید که تماس و رابطه ی فرد با دیگران کاذب باشد ، به نحوی که تجربه عاطفی مشترکی برای این رابطه دو جانبه فرد با دیگران متصور نباشد و انسان در فرایند تماس با دیگران ، ارتباط حقیقی و صمیمانه نداشته باشد. به بیانی دیگر می توان گفت که عدم دلبستگی به دیگران به هنگام مواجهه با مشکلات و اتفاقات منفی زندگی منجربه احساس تنهایی در افراد می شود.
احساس تنهایی چه مشکلاتی را به وجود می آورد؟
همچنین احساس تنهایی را می توان تجربه فردی ناخوشایندی مانند تفکر فرد مبنی بر متمایز بودن از دیگران دانست که با مشکلات رفتاری همراه است و نوعی عدم تقارن میان آرزو ها و انتظارات را در روابط اجتماعی نشان می دهد. بر اساس طبق بندی مازلو ، نظریه پرداز انسان گرا ، انسانها دارای ۵ دسته نیاز های فطری هستند. عموما روانشناسان اجتماعی در تعریف احساس تنهایی بر سطح سوم نیاز ها یعنی نیاز به روابط اجتماعی و محبت تاکید دارند. و برخی معتقد هستند که به دلیل اینکه در احساس تنهایی فرد نقصی در رابطه خود با دیگران دارد ، فرد در ارضای نیاز های سطح چهارم و پنجم خود یعنی نیاز به تایید و احترام و نیاز به خویشتن یابی نیز ناکام مانده است.
احساس تنهایی برای برخی از افراد احساسی زود گذر است و درحالیکه برای افراد دیگر میتواند حالت مرضی باشد. افرادی که احساس تنهایی را تجربه می کنند ، به دلیل اینکه با انتظارات و پیش بینی های منفی وارد مسیر گفت و شنود می شوند و همچنین به دلیل فقدان مهارت های اجتماعی لازم ، در برقراری و تداوم رابطه دوستانه نزدیک و احساس صمیمیت اجتماعی شکست می خورند. این افراد روابط اجتماعی مضطربانه و نسبت به طرد شدنشان حساس هستند. علاوه بر این در انجام دادن فعالیت های اجتماعی ، شرکت در گروه ها ، لذت بردن از مهمانی ها و کنترل محیط با مشکل مواجه هستند.
منظور از صمیمیت اجتماعی ظرفیتی برای باز بودن دو سویه ، مشارکت در روابط با دیگران و اعتماد مقابل است. در واقع احساس صمیمیت اجتماعی به صورت تمایل برای شرکت در یک رابطه حمایت کننده و مهر آمیز بدون از دست دادن خود درآن رابطه تعریف می شود. از آنجایی که توانایی برقراری رابطه صمیمی با دیگران یکی از عوامل کلیدی در سلامت و بهزیستی روانی افراد محسوب میشود، این انزوا و عدم برقراری روابط اجتماعی خطر مربوط به مشکلات عمومی را ایجاد می کند.
تفاوت احساس تنهایی و انزوای اجتماعی:
احساس تنهایی به روشنی منعکس کننده نارسایی روابط اجتماعی ارضا کننده است با این حال نمی توان احساس تنهایی را معادل انزوای اجتماعی در نظر گرفت یا به عبارت دیگر باید بین انزوا طلبی و احساس تنهایی تمایز قائل شد. تلاش برای تفکیک احساس تنهایی از انزوا طلبی به دومین مولفه احساس تنهایی منتهی می شود. احساس تنهایی احساس فاعلی است که ممکن است با واقعیت بیرونی همسان نباشد به بیانی دیگر در حالیکه برخی از افراد روابط اجتماعی محدود دارند احساس تنهایی را تجربه نمی کنند اما برخی دیگر با وجود برخورداری از شبکه ی روابط اجتماعی نسبتا گسترده ، ازاحساس ناخوشایند تنهایی رنج می برند. بنابراین احساس تنهایی مستلزم ادراک یا ارزیابی از روابط اجتماعی خود و مقایسه کنونی با وضعیت مطلوب و آرمانی مورد نظر خود است.
خصوصیات احساس تنهایی:
علی رغم تنوع در تعاریف احساس تنهایی محققان چهار خصوصیت مورد توافق درباره احساس تنهایی را نام میبرند که از جمله موارد زیر می باشد:
- احساس تنهایی با نقص هایی در روابط اجتماعی همراه است.
- دسته کم بخشی از آن ذهنی و وابسته به انتظارات و ادراکات فرد است.
- درهر شرایطی پدیده ای ناخوشایند تلقی می شود.
- افراد دچار احساس تنهایی، برانگیخته می شوند تا از شدت آن بکاهند.
بر این اساس بوبلی ، نظریه پرداز احساس تنهایی ، پیشنهاد می کند که احساس تنهایی یک مکانیزم “ترغیبی – صمیمیت” است که خاستگاه تکاملی و ارزشی بقاء برای گونه انسانی دارد. از این منظر احساس تنهایی شاید به عنوان یک سائق تجربه شود شبیه گرسنگی یا تشنگی ، که افراد را به کنش هایی بر می انگیزاند تا نیاز به تماس انسانی رفع شود.
انواع احساس تنهایی:
- تنهایی عاطفی : فقدان دلبستگی صمیمانه و نزدیک به شخص دیگر است. روابط عاشقانه و خانوادگی را شامل می شود.
- تنهایی اجتماعی : فقدان شبکه ای از روابط اجتماعی است که در آن فرد جزیی از گروه دوستان یا علایق و فعالیت های مشترک باشد.
- تنهایی بین فردی : این حس که معمولا به صورت بی کسی، جدا افتادن و دور شدن از افراد دیگر تجربه می شود. این تنهایی معمولا همانی است که در مکالمات روزمره و در باور عمومی به آن تنهایی می گویند.
- تنهایی درون فردی : فرایندی است که در آن فرد با اجزای مختلف وجود خود ناآشنا است. او در واقع با خودش بیگانه است و با احساس هایش غریبه است. این افراد می خندند در حالیکه عصبانی هستند و یا گریه می کنند در حالیکه معترض هستند. این افراد خودشان را باور ندارند و استعدادهای خودرا نادیده می گیرند و از آرزو هایشان دست می کشند.
- تنهایی وجودی: این نوع تنهایی عمیق ترین، بنیادی ترین و ریشه ای ترین نوع تنهایی است که با وجود ارتباط عالی و رضایت بخش با دیگران همچنان باقی است. این نوع به جدایی فرد از دنیا اشاره می کند و به تجربیات افراد مربوط است.
پیامد های احساس تنهایی :
- فقدان روابط معنادار
- از دست دادن حافظه
- عدم اعتماد و اطمینان به دیگران وبدبینی
- افزایش سطح استرس و فشار روانی
- کاهش یادگیری و یادداری و عدم تمرکز
- رفتار های ضد اجتماعی
- ضعف در کارکرد های ذهنی و نقص در تصمیم گیری
- عزت نفس پایین
- ناتوانی در ابراز خود و درون گرایی
- شبکه ی دوستان اندک
- از خود بیگانگی و احساس پوچی
- احساس خجالت و نارضایتی
فردی که احساس تنهایی می کند فکر می کند که هیچ کس در زندگیش نیست که بتواند احساسات و تجارب خود را با او در میان بگذارد. خود را غیر قابل قبول و دوست نداشتنی و بی ارزش می پندارد. در حالیکه دیگران چنین درکی از او ندارند. احساس تنهایی یک احساس انفعالی است ، زمانیکه افراد دچار این احساس می شوند امید دارند که خود به خود از بین برود در حالیکه نه تنها از بین نمی رود بلکه فرد با آن بیشتر درگیر شده و در احساسات مربوط به آن غرق می شود که این امر میتواند پیامد های منفی بزرگی اعم از خودکشی را به بار بیاورد.
پیامد های احساس تنهایی شامل اضطراب ، افسردگی ، عدم شادمانی ، نارضایتی ، بدبینی نسبت به آینده ، خود سرزنشگری و خجالتی بودن است. در واقع این احساس با فقدان صمیمیت ، محتاط شدن ، بی اعتمادی ، مشکلات هیجانی و مصرف مواد مخدر رابطه دارد و در ایجاد و حفظ افسردگی نیز نقش سببی برعهده دارد. این حس به عنوان یک عامل شناختی با مشکلات جسمی و روانی ناگواری همراه بوده است، ارتباط مستقیمی با مصرف الکل، مصرف مواد و افسردگی دارد.
عوامل ایجاد کننده احساس تنهایی:
- احساس طرد شدگی در بین خانواده یا همسالان و عدم حمایت آنها
- عدم شکل گیری دلبستگی ایمن در کودکی
- عدم وجود مقاومت و تاب آوری در برابر استرس ها
- راهبردهای منفی تنظیم شناختی هیجانی
- نارضایتی از شرایط اجتماعی و شغلی و مالیخود اثر بخشی اجتماعی
موانع لازم برای پیشگیری از احساس تنهایی:
- ادغام اجتماعی: که در شبکه ای از روابط ایجاد می شود.
- تعلق یا وابستگی: رابطه ای که فرد در آن به نوعی احساس ایمنی و سلامت می رسد.
- احساسی از پیوستگی قابل اعتماد: رابطه ای که در آن فرد بر دریافت کمک از جانب دیگری حساب می کند.
- اطمینان از ارزشمند بودن: رابطه ای که در آن به مهارت ها و توانایی ها ی فرد توجه می شود.
- مشاوره در موقعیت های پراسترس: رابطه ای که در آن فرد هدایت می شود یا به او اندرز داده می شود.
- امکان مراقبت و یا پرورش دیگری: رابطه ای که یک فرد در مورد دیگری احساس مسئولیت می کند.
احساس تنهایی در مصرف کنندگان مواد:
تنهایی مفهوم آشنایی برای همه انسان ها است. همه ما آن را تجربه کرده ایم و درک شخصی از آن داریم. همچنین هر یک از ما روش مختلفی برای مقابله با آن داریم. همنطور که پیشتر گفته شد احساس تنهایی عواقبی را به لحاظ عاطفی و روانی ایجاد می کند. در واقع فرزندی که در نوجوانی یا جوانی احساس تنهایی می کند ، معمولا از حمایت اجتماعی مناسبی برخوردار نیستند. آنها در محیط خانواده و یا حتی دوستان خود احساس تنهایی و غریبگی می کنند. این افراد ممکن است به عنوان راه فراری برای کاهش استرس و احساسات منفی مرتبط با احساس تنهایی به مصرف مواد روی بیاورند. در واقع می توان گفت که زمانی که خانواده به عنوان منبعی برای ادراک حمایت اجتماعی نقش خود را به خوبی ایفا نکند فرد احساس تنهایی عاطفی – خانوادگی را تجربه خواهد کرد و در نتیجه برای پرکردن خلا های عاطفی خود به محیط های پرخطر و مصرف مواد مخدر پناه می برد.
همچنین نتایج پژوهشات صورت گرفته در سالهای اخیر نشان می دهند که احساس تنهایی موجب افزایش مشکلات سلامت روانی می شود و تاثیر منفی در بهزیستی روانی می گذارد از این رو احساس تنهایی در بین مصرف کنندگان مواد بسیار دیده می شود. احساس تنهایی سیستم باز داری رفتاری را کاهش می دهد و گرایش به مصرف مواد افزایش می یابد و از آنجایی که یه راه فرار به حساب می آید اگر در فرد حل نشود ، فرد با فکر اینکه تنهاست و برای کسی ارزش و اهمیت ندارد ممکن است مجددا به مصرف مواد روی بیاورد و میزان عود افزایش پیدا بکند.
برای متوقف کردن احساس تنهایی اولین قدم پذیرفتن این حس است. اما گاهی پذیرفتن آن کار مشکلی است و نیاز به یک همراه و یا فرد متخصص برای هدایت و راهنمایی و نیز قدرت پیدا کردن در این راه را دارد. از این رو مرکز کمپ پیروان همت با داشتن رواشناسان همراه ، همدل و البته زبده آماده ارائه هرگونه کمک به این افراد می باشد تا با کاهش احساس تنهایی در افراد مصرف کننده به روند ترک بهتر ، افزایش اعتماد به نفس و کارایی آنها و جلوگیری از بازگشت به مصرف کمک کند.
نویسنده:زهرا سادات حسینی
منابع:
خیری ، مینا و حسینی، سیده مونس؛ ۱۳۹۶. بررسی رابطه ی بین تنهایی با عملکرد خانواده و تمایل نوجوانان به مصرف مواد مخدر.
صدری دمیرچی، اسماعیل. اسدی شیشه گران، سارا و اسماعیلی قاضی ولویی، فریبا؛ ۱۳۹۵. اثر بخشی آموزش تنظیم هیجان بر تنظیم شناختی هیجان، احساس تنهایی و صمیمیت اجتماعی زنان دارای همسر معتاد.
قنبری زرندی، زهرا. حسنی، جعفر. محمدخانی، شهرام و حاتمی، محمد؛۱۳۹۷. الگوی روابط ساختاری فعالیت سیستم های مغزی رفتاری، احساس تنهایی، دشواری در تنظیم هیجان و وسوسه ی مصرف مواد در زنان سوء مصرف کننده.
گیلی، مسعود. زنگنه مطلق، فیروزه و تقوایی، داوود؛ ۱۳۹۶. پیش بینی گرایش به مواد مخدر براساس تنهایی روانشناختی و تنظیم شناختی هیجان در بیماران معتاد اقدام به ترک.
یعقوبی، حسن و مردانی، لطیفه سادات؛ ۱۳۹۷. نقش واسطه ای احساس تنهایی در رابطه ی بین ابعاد نابهنجار شخصیت با اعتیاد به اینترنت در کاربران شبکه های اجتماعی.
Bevinn, S. J. (2011). Psychology of loneliness.
Savolainen, l., Oksanen, A., Kaakinen, M., Sirola, A., & Peak, H.J. (2020). The role of perceived loneliness in youth addiction behaviors: Cross-National survey study.
دیدگاهتان را بنویسید